در تعالیم مذهبی، تن پروری گناه است که منجر به گسستگی بیشتر در زندگی می­ شود و پیشگویی که در اینجا عامل گسستگی است مثل"در جهنم” بودن است که به معنی حالتی است که روح و روان نابود شده و یا در حال نابودی است.
مفهوم گسستگی بحث انگیز است در به کاربستن بسیاری ازمذاهب شرق،برای نمونه یک حالت بسیار متفکرانه، جنبه های گسستگی بیش از حد را دارد گرچه باور براین است که مراقبه عبادی و مذهبی زمینه مناسبی فراهم می­ کند این به صورتی است که از گسستگی خلاص می­شوند و از تجربه آن خلاص می­شوند و از تجربه آن بهره­مند می­شوند.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

بنابراین بعضی از منتقدین، مرتاضان و قدیسان را به عنوان افرادی در نظر می­گیرند که برای آن میزان از"بی تفاوتی” اهتمام می ورزند،که عالمان الهیات ترجیح می­ دهند نام گسستگی یا بی اعتنایی به آن بدهند. مراقبه(یا مکاشفه از روش های درمانی شرق که در غرب نیز جایی برای خود باز کرده و گزارش شده است که در رفع تنش و اضطراب موثر است و در کل به معنی تمرکز روی چیزی خاص و کناره گیری از محیط اطراف است.^[۲۷]

۲ـ۴ـ نظریه­ های پژوهش

مسائل وپدیده های اجتماعی از علت های گوناگون نشأت می­گیرند و نمی توان آنها را در یک نگاه تک عاملی بررسی کرد چرا که مسائل اجتماعی اولاً چند بعدی بوده و ثانیاً،با انسان که به عنوان موجود چند بعدی و غیر قابل پیش بینی است روبرو هستند.به همین دلیل برای تبیین این مسائل نمی توان از یک تئوری خاص استفاده کرد چرا که هر کدام از این تئوری ها بخشی از مسأله مورد بررسی را تبیین می نمایند و هیچ کدام از آنها به تنهای از جامعیت برخوردار نیستند. به عبارت دیگر،تئوری­ها و نظریه­ های مختلف مکمل یکدیگر می­باشند.این امر در خصوص موضوع پژوهش یعنی بی­رمقی و بی تفاوتی اجتماعی نیز صادق است. لذا در خصوص مساله بی ­تفاوتی اجتماعی نیز نمی­ توان از یک تئوری خاص استفاده نمود بلکه از ترکیبی از مساله مورد نظر را تبیین می کنند، استفاده شده است.
بی رمقی معلمان
احساس از خود بیگانگی اجتماعی و بی علاقگی به تدریس، ویژگی کثیری از معلمان در بسیاری از کشورهاست. استرس شغلی مفرط و فقدان حمایت از سوی مدیریت مدرسه سبب می­ شود تا بسیاری از معلمان احساس خستگی و غیرمولد بودن داشته باشند(دورکین،۱۹۷۹؛ نقل از شارع پور، ۱۳۸۶:۲۹۰)، عوامل سازمانی و فردی تعیین می­ کند که چه گروهی از معلمان بیشتر احتمال بی­رمقی دارند. یکی از موانع اجرای برنامه­ ها و تلاش­ های معطوف به افزایش موفقیت دانش آموزان، همانا بی رمقی معلمان است.
هم روانشناسان و هم جامعه شناسان فرض بر این دارند که استرس مفرط ناشی از ایفای تدریس، سبب بی­رمقی^[۲۸] می­ شود. اگرچه دیدگاه روانی، بی­رمقی را مسأله­ای کلینیکی تلقی کرده و رشد مهارتهای کنار آمدن^[۲۹] را راه علاج آن می­داند ولی دیدگاه جامعه شناسی بر ماهیت سازکارهای حمایت سازمانی و اجتماعی که بر بی­رمقی تأثیر دارند، تأکید نموده و در مواجهه با مسأله بی رمقی راه حل­های سازمانی و نه فردی را پیشنهاد می­ کند(شارع پور، ۱۳۸۶: ۲۹۱).

۲ـ۵ـ دیدگاه روانشناختی در مورد بی رمقی

مفهوم بی­رمقی برای اولین بار توسط فرادنبرگ^[۳۰] (۱۹۷۴) مطرح شد. او در توصیف این مفهوم می­گوید«بی­رمقی شرایطی است که در آن نیروی انسانی، خسته شده و از پا در می ­آید» (فرادنبرگ،۱۹۷۴؛ نقل از شارع پور، :۲۹۰،۱۳۸۶).
مسلچ وجکسون^[۳۱](۱۹۸۱) مقیاسی برای سنجش بی­رمقی ساختند که تاکنون بیشترین کاربرد را داشته است. این مقیاس به سنجش سه بُعد روانشناسی این مفهوم می­پردازند:
۱-افسردگی^[۳۲] ۲- فقدان حس موفقیت فردی^[۳۳]و دگرسان بینی خود.
اولین بُعد مربوط می­ شود به اینکه فرد احساس خستگی نموده و دیگر اشتیاقی برای کار خود ندارد. دومین بعد مربوط می­ شود به اینکه فرد احساس می­ کند که دیگر به اهداف خود نایل نمی­ شود، او احساس می­ کند که تلاش­ های کاری او دیگر نتایج رضایت بخش به دنبال ندارد و به عبارت دیگر، او کار خود را فاقد معنا می­یابد.
بُعد سوم مربوط می­ شود به جدایی عاطفی فرد(یعنی معلم)از مخاطبین خود(یعنی دانش آموزان).
او دیگر، دانش آموزان را یک شیء مایۀ رنجش می بیند نه یک شخص ارزشمند.
به علاوه در چنین شرایطی، ساز و کار سرزنشی خاصی به وجود می ­آید که در آن معلم بی رمق، دانش آموزان را برای شکست­های خود مقصر می­داند. لذا، دانش ­آموزان مانند دشمنان نگریسته می­ شود که مانعی برای نیل معلم به اهداف مطلوبند(شارع پور، ۱۳۸۶: ۲۹۲).
محققان در فرایندی بی رمقی پنج مرحله را شناسایی نموده ­اند: فیزیکی، فکری، اجتماعی، روانی، هیجانی یا روحی. نشانه های فراوانی مشخص کنندۀ هر یک از یک از این مراحلند:
خستگی و کوفتگی نشانه­ های مرحله اولند؛ اختلال در تصمیم گیری و افکار وسواسی در مورد کار در مرحله دوم پدیدار می شوند؛ گوشه گیری اجتماعی، بدبینی،^[۳۴] تحریک پذیری و عدم رعایت ادب و نزاکت نشانه­ های مرحله سوم به شمار می روند. انکار، نکوهش، عصبانیت و افسردگی از نشانه های مرحله چهارمند و بالاخره کیفیت ضعیف کار، غیبت از کار، تمایل به فرار از کار و تمایل به اینکه به نیازهای دانش ­آموزان به عنوان یک تهدید نگریسته شود، در مرحله پنجم پدیدار می­ شود (سدولاین،۱۹۸۲؛ نقل از شارع پور، ۱۳۸۶).
نقش استرس در ایجاد بی­رمقی بسیار اساسی است. پیوند نزدیک بین استرس و بی­رمقی سبب شده تا برخی از محققان این دو اصطلاح را به صورت مترادف بکار بندند. هر چند به اعتقاد برخی نظیر فابر استرس فی نفسه به وجود آورنده بی رمقی نیست. افرادی می ­تواند در یک محیط مملو از استرس موفق شوند و پیشرفت کنند، البته مشروط به اینکه احساس کنند که کار معناداری را انجام می­ دهند. اما زمانی که احساس کنند کار فاقد معناست، آن وقت کار، طاقت فرسا می شود(شارع پور، ۱۳۸۶: ۲۹۳ـ ۲۹۲).
پاینز
اخیراً پاینز^[۳۵](۱۹۹۳)به طرح این موضوع پرداخته که بی­رمقی­در شغل سبب بروز بحران­های وجودی برای افراد می شود زیرا بسیاری از افراد خود را بر اساس کار خویش تعریف می کنند. لذا بی معنا شدن کار برای فرد سبب می شود تا او هویت معناداری از خود نداشته باشد.
دیدگاه روانشناختی اساساً یک دیدگاه کلینیکی(بالینی) است و لذا در مواجهه با بی رمقی، راه حل­ها بالینی را ارائه می­دهد. به همین دلیل استراتژیهای کاهش استرس به افراد توصیه می شود. برخی از محققان نیز بی رمقی را ناشی از اثرات ترکیبی چند عامل نظیر: کار بیش از حد، تعارض نقش و ابهام در نقش، می­دانند. به عنوان مثال هنی ولانگ^[۳۶](۱۹۸۹)معتقدند که منابع لازم برای اجرای آن وجود ندارد یا به فرد اقتدار لازم برای اجرای درخواست داده نشده، سبب بروز فشار روانی شده که این فشار روانی به نوبه خود منجر به بی رمقی می شود(شارع پور، ۱۳۸۶: ۲۹۳).

مسلش و لیتر

مسلش و لیتر(۱۹۹۷) از مفهوم تحلیل رفتگی(بی رمقی)برای توصیف و سنجش درگیر شدن در کار استفاده می­ کنند. تحلیل رفتگی استعاره­ای است که به طور رایج در توصیف حالت درماندگی روحی یا فرسودگی شدید به کار می­رود.
مسلش تحلیل رفتگی(بی­رمقی) را دارای سه بعد فرسودگی، بی ­تفاوتی(یا بی­شخصیتی) و احساس عدم کارایی^[۳۷] می­داند. فرسودگی، احساس خستگی و درماندگی شدید در اثر کار زیاد می­باشد، بی تفاوتی نگرش سرد و منفعلانه به کار است، به طوری که فرد علاقه خود را نسبت به کار از دست داده و روز به روز کار برای او بی معنا می­گردد. در عدم کارایی فرد احساس می­ کند که شایستگی لازم برای انجام کارهایش را نداشته و نمی­تواند کارهای خود را در سازمان به درستی به اتمام برساند. به نظر مسلش و لیتر تحلیل رفتگی در اصل کاهش درگیری در کار است و این دو، دو سر پیوستار می­باشند. بر این اساس درگیری دارای سه بعد انرژی، پیوستگی و کارایی است که هر کدام به ترتیب وجه مخالف سه بعد تحلیل رفتگی فرسودگی، بی تفاوتی و عدم کارایی می­باشند(اسچوفل و باکر، ۲۰۰۴: ۲۹۸). لیتر و مسلش، بر این باورند که هر اندازه بین فرد و شغل وی، تناسب کمتری برقرار باشد، احتمال بروز تحلیل رفتگی(بی رمقی) در فرد بیشتر خواهد بود(لیتر و مسلش، ۲۰۰۴).
بی رمقی(تحلیل رفتگی) از نظر مسلش، یک پاسخ روانشناختی در مقابل فشار کار است که با سه حالت فرسودگی عاطفی، کاهش بازده عملکرد شخصی و تهی شدن از ویژگی­های شخصیتی(مسخ شخصیت) مشخص می­ شود(مسلش، ۱۹۸۲). در بین افرادی که به نوعی با ارباب رجوع زیادی سر و کار دارند، می ­تواند بروز نماید. برخی دیگر نیز معتقدند که تنیدگی و فشار عصبی شدید ناشی از ماهیت، نوع و یا وضعیت نامناسب کار به پیدایش حالتی در کارکنان منجر می­ شود که تحلیل رفتگی(بی رمقی)نامیده می شود. و در این حالت، کار، اهمیت خود را از دست می­دهد. فردی که دچار تحلیل رفتگی(بی­رمقی)گشته، دایماً خسته است؛ پرخاشگری دارد؛ در همه سطوح ممکن است کارکنان دچار بی رمقی(تحلیل رفتگی) شوند(بل و همکاران، ۲۰۰۴).

۲ـ۶ـ دیدگاه جامعه شناختی در مورد بی رمقی

دیدگاه جامعه­شناختی، منکر نقش مهم استرس در ایجاد بی­رمقی نیست. اگر چه، تأکید این دیدگاه بر عوامل اجتماعی و جمعیتی و عناصر موجود در محیط مدرسه و ماهیت تربیت معلمان است. اهمیت احساس بی معنایی و بی قدرتی که در برخی از نظریات روانشناختی به آنها اشاره شده، برای جامعه شناسان به مراتب بیشتر است. این نقطه نظر، بی رمقی نوعی از خود بیگانگی است که ناشی از عوامل استرس آفرینی است که خود این عوامل ریشه در ساختار اجتماعی جامعه و ساختار سازمانی مدرسه دارند. به همین دلیل، جامعه شناسان برای کاهش احساس بی رمقی به تغییرات ساختاری و سازمانی توجه دارند(دورکین، ۱۹۹۷؛ نقل از شارع پور، ۱۳۸۶).
بی­رمقی معلم نوعی از خود بیگانگی است که محصول شکاف ادراک شده بین انتظارات معلم (انتظاراتی که در طول دوران تربیت معلمی پدید آمد) و تجربه وی در کلاس درس است(لکمیت و دورکین،۱۹۹۱). بسیار از معلمان به انگیزۀ ایجاد تغییرات اساسی در زندگانی کودکان وارد امر تدریس می شوند. به همین جهت دانشحویان مراکز تربیت معلم اغلب انتظار دارند که در آینده بتوانند بر زندگی کودکان تأثیر گذاشته، یادگیری آنها را ارزیابی کرده، کلاس درس را بخوبی اداره نموده، نظم و انضباط را حفظ و احتمالاً برای کودکان حالت مدل نقش«الگو» یا والدین دوم را ایفا کنند.
به همین علت است که معلمان نیز فرض می­ کنند که پایگاه حرفه­ای مستقلی دارند. برخی از محققان معتقدند که مراکز تربیت معلم، معلمان را برای دیوانسالاری موجود در نظام آموزشی آماده نمی­سازند، دیوانسالاری که در آن استقلالی معلم، محدود می شود. معلمان همچنین آماده مواجهه با محیطی که مملو از کاغذ بازی اداری است. والدین توجه چندانی به یادگیری کودکان ندارند، و تفاوت­های طبقاتی و فرهنگی زیادی بین معلم و دانش آموز وجود دارد و محیطی که در آن جامعه به معلمان احترام چندانی نمی­گذارد، نیستند.
به علاوه بی­رمقی معلمان در مدارس بزرگ شهری و بخصوص در میان معلمان کم تجربه، به مراتب بیشتر است.
با تلفیق دو دیدگاه روانشناختی و جامعه شناختی می­توان به این نتیجه رسید که بی رمقی مرکب از ابعادی است که سیمن^[۳۸](۱۹۷۵)برای از خود بیگانگی قائل شده است. بی­معنایی، بی قدرتی، انزوا، بی­هنجاری و بیگانگی^[۳۹] تحقیقات انجام شده در زمینه این ابعاد، حاکی از اهمیت کانونی دو بعد بی معنایی و بی قدرتی است(شارع پور، ۱۳۸۶: ۲۹۵).

۲ـ۷ـ نظریات و اندیشمندان علوم اجتماعی

امیل دورکیم^[۴۰]
امیل دورکیم از پیامدهای پیشرفت و تمّدن هراسناک بود و فردگرایی^[۴۱] و بی ­تفاوتی را از عوارض خطرناک آن به شمار می ­آورد. وی معتقد بود که با «تراکم جمعیت و سپس تراکم اخلاقی»^[۴۲] و در نتیجه تقسیم کار، از بین رفتن هویت­های محلی و گوناگونی و تضادهای فرهنگی، آنومی^[۴۳] به وجود می ­آید. آنومی عبارت است از شرایط در هم و برهم و به هم ریخته­ای که وقتی هنجارهای اجتماعی ضعیف شوند، از بین بروند یا در تضاد با هم قرار گیرند، هم در سطح فردی و هم در جامعه به وجود می آید(رابرتسون، ۱۳۷۴: ۱۷۲).
“آنومی” از نظر دورکیم بر این اصل استوار است که«ارتباط اجتماعی فقط زمانی کارکرد دارد که امیدها، آرزوها و اشتیاق­ها و داعیه­های انسانی به وسیله موانع اجتماعی(سنت­های نادرست) متوقف نشود. به نظر دورکیم زمانی که تحول نیازها و خواسته ­ها با وسایل و امکانات تطبیق نمی­کنند وامکانات موجود پاسخ گویی آنها نیست، باید در صدد محدود نمودن هیجانات برآمد، درغیراین صورت شرایط موجود صورتی انومیک به خود خواهد گرفت در زمان­های بحران، وقتی که قوانین یا نیروهای جمعی شکسته و فروپاشیده می­شوند، فرد در بی­اتکایی، بی­هنجاری و عدم تطابق با اوضاع موجود، دچار یأس و سرخوردگی می­ شود و به طوری که نتایج آن ممکن است تا سرحد اختلالات روانی پیش رود. در نتیجه وضعیتی پریشان رخ می­دهد که کارکردهای موجود اجتماعی برای پاسخ گویی آن کفایت نمی­کند. به طورکلی محورها و اساسی قوانین که مکانیسم اصلی برای نظم روابط میان عناصر سیستم اجتماعی است، شکسته می­ شود. چنین وضعیتی را دورکیم با کلماتی نظیر آنومی(بی­هنجاری و بی سازمانی) بیان می­ کند(توسلی، ۱۳۸۲: ۳۷ـ۳۶).
دورکیم به آنومیکه نتایج آن به صورت­های مختلف نظیر خودکشی و فردگرایی شدید و بی ­تفاوتی نمایان بود، به عنوان “بحران تمدن” اشاره می­کرد و آن را شاهدی بر عدم انسجام جامعه می­دانست. وی دریافت که پیوندهای خونی و مذهبی هیچ یک قادر به ایفای نقش منسجم کننده در جامعه معاصر نیست. تنها امیدی که وی برای انسان متجدد می­دید، سازمان­های شغلی و حرفه ^[۴۴] بود(لاور، ۱۳۷۳: ۵۴).
تا از این راه افراد یاد بگیرند که از خصیصه­ های فردگرایی خود صرف نظر کنند و به نفع جمع از خواسته­ های خود بگذرند و موجبات انسجام مجدد را فراهم آورد(مسعودنیا، ۱۳۸۰: ۱۶۰). دورکیم در بحث علل پیدایش آنومی، به مسأله«فردگرایی» پرداخت، و آن را به دو نوع متمایز تقسیم کرد. “فردگرایی افراطی” که محصول گسیختگی پیوند میان فرد و اجتماع است و از نظر وی مذموم بوده و موجبات شررا فراهم می­سازد. “فردگرایی ناشی از تقسیم کار” نوع دوم فردگرایی مورد نظر وی است که برخلاف فردگرایی خودخواهانه نوع اول مورد ستایش وی بود و در جهان مدرن به نوعی کیش فرد تبدیل می شود (دورکیم، ۱۳۷۸؛ نقل از صداقتی فرد،۱۳۹۲).
بررسی مسئله خودکشی به دورکیم امکان داد که خطرهای فردگرایی معاصر را بررسی کند.
دورکیم انواع خودکشی به تناسب ارتباط و وابستگی فرد به جامعه به سه دسته تقسیم نمود:
خودکشی خودخواهانه؛ موقعیتی است که همبستگی در پایین­ترین مرتبه خود باشد که دورکیم آنرا «خودخواهانه» می­نامد.
خودخواهی هنگامی وجود دارد که وجدان جمعی ضعیف باشد(یعنی اعتقادات و عواطف جمعی در پایین­ترین حد قرار دارند) ارتباط جمعی محدود می­باشد، افراد بیشتر وقف منافع خود هستند تا منافع جمع. در موقعیتی که همبستگی­های اجتماعی ضعیف است، زندگی آدمی تهی از معنا و هدفی است که از گروه نشأت گرفته است. تعادل میان فرد و جامعه برهم خورد، میزان یگانگی بسیار اندک است.
خودکشی دیگرخواهی؛ به وضعیت­هایی اشاره دارد که در آن افراد از جمع و تعهداتی که بر آنها تحمیل می­ کند به اندازه کافی جدا نشده­اند و میزان یگانگی بسیار زیاد است. در یک جامعه اعضایش دارای یک وجدان جمعی با اعتقادات و عواطف مشترک، که با یکدیگر رابطه متقابل داشته باشند و احساس کنند که وقف اهداف مشترکی هستند. دیگرخواهی نامی است که دورکیم به سطح بالایی از همبستگی اطلاق می­ کند. که در شکل ایثارگرانه متجلی می­یابد(توسلی،۱۳۸۲: ۵۸).
اما در نوع خودکشی آنومیک یا بی­هنجاری، در این نوع خودکشی رابطه فرد و جامعه به پایین­ترین سطح خود می­رسد. دورکیم واژه(آنومی) را به موقعیت کم نظمی اطلاق می­ کند که جامعه تنها کنترل ضعیفی بر فرد دارد. ممکن است فرد، سرگردان مانده و احتمالاً به خودکشی رو آورد. در چنین شرایطی فردگرایی که به صورت ناهماهنگی و عدم تطابق با هنجارهای اجتماعی و کاهش همبستگی تجلی پیدا می­ کند، منجر به از خودبیگانگی می­ شود و شرایط آنومیک جامعه به این بیگانگی و جدایی فرد از هنجارهای جامعه دامن می­زند(توسلی، ۱۳۸۲: ۵۹ـ۳۷).
وی دو نوع از خودکشی­ها را بازتاب وضعیت مدرن می­داند؛ خودکشی خودخواهانه و خودکشی بی هنجار. هر دو نوع در نتیجه افراط در فردگرایی پدید می­آیند. از آنجا که قصد دورکیم در این کار نشان دادن خطرهای اجتماعی فردگرایی بود، می­توان گفت او مانند تونیس و توکویل، سنجش منفی از فردگرایی داشت و بر آن بود که فردگرایی پیوندهای اجتماعی را تضعیف می­ کند(کیویستو، ۱۳۷۸: ۱۴۳).
کارل مارکس^[۴۵]
کارل مارکس نیز در تبیین خود، به مفهوم بی ­تفاوتی اشاره­ای نکرده ولی به مفهوم بیگانگی توجه کرده و آن را از جنبه­ های آسیب شناختی نظام سرمایه داری شناسایی نموده است. مضمون مورد توجه او از این اصطلاح به معنای بی ­تفاوتی در جامعه نزدیک است چنانچه می­توان بی ­تفاوتی را از نتایج نهایی بیگانگی مدنظر مارکس دانست. از نظر وی «بیگانگی» به وضعیتی اطلاق می­ شود که در آن انسانها تحت چیرگی نیروهای خود آفریده­شان قرار می­گیرند و این نیروها همچون قدرتهای بیگانه در برابرشان می­ایستد(کوزر،۱۳۷۰: ۸۴).