ابن ندیم، گرچه در مقدمه کتاب وعده داده است که تنها از مؤلفان و آثار آنان یاد کند، اما در موارد بسیاری از دانشمندانی نام برده که صاحب تألیف نبوده اند. وی به نقل آنچه پیشینیان ذکر کرده بودند، چندان رغبتی نداشته است وعموما مطالب ذکر شده برای اولین بار آمده است.که این امر از محاسن کتاب محسوب میگردد.از فصول مختلف این کتاب در قسمتهای مختلف این کتاب بهره برده شده بویژه در فصولی که به معرفی آثار علما ودانشمندان خاندان بابویه سخن به میان آمده.
( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )
الفهرست شیخ طوسی
کتاب الفهرست دیگر،الفهرست نوشته شیخ طوسی، از بزرگان شیعه در قرن پنجم هجری. این کتاب به بیان اسامیمصنفین شیعه و کتابهایی که در عالم تشیع نوشته شده و سند شیخ طوسی به آنها میباشد.این کتاب در ردیف مهمترین منابع برای شناخت اعتبار راویان شیعه و از عمدهترین منابع است. هدف اصلی از تألیف کتاب معرفی مؤلفین شیعه و کتب آنها است، بنابر این راویانی که کتابی ننوشتهاند نامشان در این کتاب نیامدهاست. در عین حال، در این کتاب بعضی از مؤلفین شیعه ذکر نشدهاند.شیخ، فهرست کتب اصحاب امامیه را نوشتهاست، بنابراین صِرف آمدن نام یک نفر در این کتاب، دلیل بر شیعه بودن اوست مگر آنجا که تصریح به خلاف شده باشد. کتاب «الفهرست» دارای ترتیب و نظم امروزی نبوده ودر سال ۱۰۰۵ هجری به ترتیب الفبایی کامل در آمده که به نظر میرسد چاپ حاضر نیز بر اساس این ترتیب است.
معانی الاخبار
کتاب دیگر که لازم است به آن اشاره گردد کتاب معانی الاخباراست.مؤلّف کتاب شیخ صدوق ودر دوجلد میباشد.این کتاب حاوی احادیثی است که جنبه تحریف زدایی از چهره واقعیت ها را دارد. و بازگوکننده تأویل و بیان واقعی الفاظ شبهه انگیزی است که در آیات قرآن و یا در سنت آمده و دارای چند احتمال است و معمولاً دست آویز بدخواهان شده بود و به همین دلیل شیعیان آن مسائل را از ائمه راستین اسلام پرسیده و پاسخ دریافت داشته اند. به راستی این کتاب همچون چراغ نورانی هدایت جهت شناخت واقعی اسلام و معرفت و بینایی و شناخت حقایق اسلام راستین است. کتاب حاضر درصدد است تا به دید مسلمین جهت الهی داده و به آنان بصیرت و معرفت ببخشد تا در دامن شیادان دین ساز نیفتند.
مولف علت تألیف کتاب را شناساندن مفهوم صحیح احادیث و روایات ائمه ـ علیهم السلام ـ به مردم ذکر کرده و این هدف خود را به کلام امام صادق ـ علیه السلام ـ استناد داده که امام صادق ـ علیه السلام ـ میفرمایند: «… منظور و مقصود سخنان و کلمات مرا درک کنید، زیرا هر جمله دارای چندین مفهوم میباشد و هر کس میتواند آن را به مقصود خود تأویل کرده و دروغ هم نگفته باشد».
از این رو مؤلّف بر آن است تا مفهوم و منظور اصلی احادیث ذی الوجوه را بیان و به فهم مقصود اصلی ائمه ـ علیهم السلام ـ کمک کند تا اسلام واقعی در بین مسلمانان منتشر شود. استناد به احادیث برای بیان درک وفهم کلمات از نقاط قوت ومزایای این کتاب است.در قسمتهای مختلف این تحقیق ازکتاب معانی الاخبار استفاده شده است.
کمال الدین وتمام النعمه
یکی از آثار ارزشمند و مفید شیخ صدوق کتاب کمال الدین و تمام النعمه است. این کتاب، که تاکنون بارها به چاپ رسیده، جامعترین و کاملترین کتاب درباره اثبات وجود امام زمان (عج) و غیبت طولانی آن حضرت از نظر عقلی و نقلی است. در این کتاب از آیات قرآنی و روایات معصومان(علیهم السلام) و تاریخ انبیا به شیوهای بدیع استفاده شده و طول عمر حضرت ولیعصر (عج) با استدلات منطقی و عقلی و روایات معتبر و ادلّه نقلی به اثبات رسیده و به اشکالات و شبهات مربوطه پاسخ داده شده است.ارزش و اعتبار این کتاب، گذشته از جامعیت و استحکام مطالب، به خاطر نزدیکی زمان تألیف آن با آغاز غیبت حضرت مهدی (عج) است; زیرا این کتاب در سال ۳۵۲ ق، یعنی زمانی که هنوز سن مبارک آن حضرت به یکصد سال نرسیده بود، به تألیف رسیده است. شیخ صدوق این کتاب را در بازگشت از زیارت مشهد مقدّس، هنگام اقامت در نیشابور و پس از دستوری که از امام زمان(علیه السلام)در عالم خواب دریافت کرد، تصنیف نمود.این کتاب به دلیل اینکه مستقیماَبه قلم خود شیخ صدوق به عنوان ابر عالم خاندان بابویه نگاشته شده است برای این تحقیق رکن اصلی واساسی را داشت ودرجای جای رساله حاضر از ان بهره برده شد.
منابع تحقیقاتی
از منابع تحقیقاتی و معاصری که در این رساله از آن استفاده گشت سه کتاب را می توان معرفی نمود
فقیه ری
کتاب فقیه ری اثر سیدحسن موسوی خوراسانی. این کتاب اگرچه با زبانی ساده و سلیس به معرفی آثار و اساتید شیخ صدوق پرداخته اما از هرگونه تحلیل و یا اظهارنظر خودداری کرده است همچنین نویسنده از معرفی دیگر اعضاء خاندان بابویه چشم پوشی نموده و به آنان اشاره ای نکرده است اما از حیث اینکه آثار شیخ صدوق به خوبی معرفی شده کتاب بسیار ارزشمند است.
تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی
کتاب دیگر از دسته کتب تحقیقاتی کتاب تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی تألیف دکتر رسول جعفریان است کتاب شامل فصول مختلفی راجع به رشد و گسترش تشیع در ایران در قرون گوناگون و عوامل مختلف در آن صحبت نموده از مزایای کتاب این است که بر حسب قرون اسلامیتدوین شده و در هر فصل به زمینه های مختلف رشد تشیع اشاره نموده.اگرچه مطالب کتاب بطور مستمر به موضوع اصلی رساله ارتباطی ندارد،امااز بخش معرفی خاندان بابویه که به صورت اختصار به آن اشاره گردیده بود مطالب جزئی استنباط شد.
تاریخ تشیع
کتاب دیگر کتاب تاریخ تشیع در دو جلد است که برای این رساله از جلد دوم آن بهره برداری گشت. کتاب تألیف جمعی از مولفان و زیرنظر احمدرضا خضری و با عنوان کامل تاریخ تشیع دولت ها و خاندان ها و آثار علمیو فرهنگی شیعه است. کتاب در بخشهای گوناگون و در فصول متفاوت به ورود و تأسیس دولت های شیعه مانند علویان طبرستان، دولت آل بویه و همچنین در بخش خاندان های شیعه مانند خاندان اشعریان، نوبختیان و همچنین آل بابویه نگاشته شده است. در این کتاب به آثار علمیو فرهنگی و اهداف آموزشی فرهنگ شیعه پرداخته شده است. طبیعتاً لازمه استفاده از این کتاب برای تهیه رساله از قسمت خاندان آل بابویه بوده است که در این فصل به معرفی خاندان بابویه تا حد بسیار مختصری به معرفی خاندان، آثار و عالمان خاندان بابویه پرداخته شده است اما مطالب آن قدر کم حجم و سبک است که نمیتوان به عنوان یک منبع تحقیقاتی خوب برای یک رساله از آن استفاده برد اما در مجموع کتاب فوق از جمله کتبی است که به صورت جامع به علل و تحلیل فرهنگ تشیع پرداخته است که در این زمینه کمتر کاری انجام گرفته است.
آل بویه و اوضاع زمان ایشان
کتاب دیگر کتاب آل بویه و اوضاع زمان ایشان تألیف علی اصغر فقیهی است. این کتاب نیز از جمله کتب تحقیقاتی کاربردی در این رساله بود کتاب در فصول مختلف در زمینه تاریخ آل بویه و همچنین تحلیل مسائل مرتبط با دولت آل بویه، وضع دستگاه خلفا و سلاطین و کیفیت دیوان ها، شهرهای شیعه نشین و همچنین اوضاع و احوال دین و مذهب در زمان آل بویه است. برای تحلیل فصل مربوط به آل بویه و حوادث قرن چهارم این رساله از این کتاب استفاده گردید اگرچه مطالب جسته و گریخته و نامنظم ترتیب و ترکیب یافته اما جامعیت و غنی بودن مطالب را در کتاب به همراه دارد.
در مجموع مطالب ذکر شده باید اذعان داشت اگرچه با توجه به بسیاری از نقص ها و کاستی ها در راستای جمع آوری و ذکر مطالب و طبیعتاً در ارائه آن در رساله در زمینه خاندان بابویه در این رساله همراه بود، اما این کار تقریباً بار اولی است که به این جامعیت تمام مطالب در کنار و در راستای همدیگر قرار میگیرد بدین معنی که شاید تاکنون اکثریت مطالب در کتب، تحقیق ها و رسالات گوناگون به طور اختصارتر یا جامع تر به آن پرداخته شده است اما با این تطبیق مسائل و ارتباط مسائل با یکدیگر تا کنون هیچ منبع یا کتاب یا تحقیقی انجام نگرفته. امید است تحقیقات بعدی کامل تر و با اهداف ازپیش تعیین شده موثرتری انجام گیرد.
فصل اول
جو عمومی در قرن چهارم
۱-۱- اوضاع سیاسی، اجتماعی،فرهنگی جهان اسلام درقرن چهارم (مقارن حیات شیخ صدوق)
دراین قسمت بر آن داریم تا به بررسی پاره ای از مهم ترین اوضاع واحوال سیاسی- اجتماعی -فرهنگی درقرن چهارم هجری یعنی زمانی که خاندان بابویه به اوج مرتبت علمی خود رسیده بودند بپردازیم. یکی از مهم ترین حوادث قرن چهارم و مقارن با دوران زندگانی شیخ صدوق،اصلی ترین شخصیت علمی خاندان بابویه تشکیل دولت شیعه مذهب آل بویه در ایران بوده است که بهتر است دراین قسمت راجع به تشکیل این حکومت و فهرستی از حوادثی که مرتبط با عالمان شیعی ومسائل مربوط به شیعیان بوده است را بیان مینمائیم.
۱-۲- تشکیل دولت شیعه آل بویه
یکی از مشهورترین خاندانهای شیعه ایرانی که دولت بزرگی در ایران تاسیس نمودوبه دیلمیان یا دیالمه مشهور است.حکومت این سلسله دریازدهم ذی القعده۳۲۱آغازگردیدوباسقوط بغدادبه دست سلاجقه در سال ۴۴۸ پایان پذیرفت.این طایفه از ذریه بویه، ماهیگیری ازاهل دیلم (ناحیه کوهستانی گیلان)بود که نام وی به عنوان این خاندان معروف گشت.
بنیانگذاران دولت آل بویه فرزندان بویه :علی،حسن.احمد هستند.که بعدها به ترتیب عمادالدوله،رکن الدوله و معز الدوله خوانده شدند.این سه برادر به خدمت مرداویج فرزند زیار در آمدند و علی فرزند بویه از خود کفایت زیادی نشان داد و به حکومت کرج رسید.سپس مردم به وی گرویدندومحبت زیادی به اونشان دادند واین امر باعث شدک وتردید مرداویج گشت و رقابت بین آنان آغاز شد.مرداویج درسال ۳۲۳ق به قتل رسید.حسن اصفهان وری وهمدان وشیراز را تسخیر نمود واحمد کرمان را تصرف کرد و آنگاه با لشکر خود در۳۳۴ق وارد بغداد گشت و مستکفی خلیفه عباسی با وی بیعت نمود ودستور داد تا نام سه برادر بر سکه ها ضرب گردد. سلاطین این سلسله خدمات بزرگی به علم وفرهنگ شیعه کرده اند..بعضی از ملوک این خاندان خود از علما و شعرا بوده واز عالمان و محدثان تجلیل، و وزیران خود را از دانشمندان عصر خویش انتخاب مینموده اند. مانند صاحب بن عباد و ابن العمید وشاپور فرزند اردشیر،صاحب کتابخانه ای معروف که آنرا در قسمت شیعه نشین غرب بغداد - محله کرخ-تاسیس نمود. )حاج سید جوادی،احمد،۱۳۶۹ش :۱۵۳ (
تشکیل این دولت شیعه در ایران توانست حوادث وعواقب مرتبط دیگری را به دنبال داشته باشد.کوچکترین موردی که بتوان به آن اشاره نمود احیا فرهنگ وتمدن ایرانی - اسلامیدر ایران بوده است.این کار ازطرق مختلفی به انجام رسید.مانند احیای استفاده از نامهای ایرانی، ضرب سکه با علائم ایران باستان وهمچنین توجه به دانشمندان و عالمان و فقیهان و ادیبان وگرامیداشت آنان.تشیع در این قرن، شانس بزرگی در تسلط برتمامیجهان اسلامیرا داشته است.به همین دلیل، این دوره را میتوان دوره پیروزی شیعه نام گذاری کرده، امابه دلیل اختلافات موجود میان دولتهای شیعه، که بخشی از آنها جنبه سیاسی و نژادی مانند عربی،دیلمی، و غیره ـ داشت، تشیع نتوانست چیرگی خود را بر دنیای اسلام تکمیل کند.به علاوه، نوع عقاید،شیعی هر گروه، متفاوت از دیگری بود.برخی زیدی مذهب، برخی اسماعیلی و برخی دیگر امامیمذهب بودند.با این حال قدرت شیعه در قرن چهارم واقعا اعجابآور است. دولت آل بویه نیز به عنوان اولین دولت رسمیشیعه در ایران بر عراق و بخشهای وسیعی از ایران حکومت میکردند. در این شکی نیست که حاکمان آل بویه خود شیعه مذهب بودندو از این زمان بود که در روند گسترش تشیع در ایران تحول عظیمیبه وجود آمد.
پیش از روی کار آمدن آل بویه، تشیع در ایران و عراق نفوذچندانی نداشت.در دوران الراضی بالله عباسی (خلافت ۳۲۲ ـ ۳۲۹) تشیع در بغداد نفوذ چشمگیری به دست آورد.چهار سال پس از وی بود که بویهیان بر بغداد مسلط شدند.الراضی ضمن اعلامیهای در بغداد، اهل حدیث و حنابله را مورد حمله قرار داد، به ویژه از این ناحیه که آنها، شیعیان اهل بیت را متهم به کفر و گمراهی میکنند.)فقیهی،علی اصغر،۱۳۶۳ ش:۱۱۲(.
با آمدن آل بویه به عراق تشیع در بغداد رشد چشمگیری یافت.عالمان زیادی از بلاد مختلف به بغداد که مرکزیت جهان اسلام راداشت مهاجرت کرده و به کار رواج آثار شیعی پرداختند.درحقیقت عالمان شیعه دراین دوره به دربار آل بویه راه یافتند وحتی همین امر سبب پاره ای اختلاف میان شیعیان و اهل سنت گردید. درهرصورت دوران آل بویه را میتوان دورانی دانست که به نفع شیعه بوده است.به جرات میتوان گفت عصر آل بویه عصر احیای مجدد تشیع بوده است. در این عصر از یک طرف به دلیل ضعف خلفای عباسی و از طرف دیگر به علت روی کار آمدن چهار دولت شیعی (فاطمیان در مصر- آل بویه در ایران و عراق- حمدانیان در سوریه -زیدی ها دریمن) و از جانب دیگر ظهور عالمان بزرگ شیعی همچون، کلینی، صدوق پدر و پسر و شیخ مفید، تفکر شیعی گسترش قابل ملاحظه ای یافت. کتب اربعه شیعه در همین دوران آل بویه بود که فرصت نگارش پیدا نمودوتکامل یافت.نویسندگان کتابهای اربعه فقهی شیعه درهمین دوران به اوج مشهوریت خود رسیدند. امرای آل بویه هم خویش اهل فضل و دانش بودند و هم دیگران را به کسب علوم تشویق میکردند. عضدالدوله دیلمیکه خود یکی از مقتدرترین امرای آل بویه است در شمار شعرای چیره دست عرب است.
ابوالفضل بن عمید، وزیر کاردان و لایق رکن الدوله در شعر، ادب، تفسیر، قرآن، نحو، عروض، اشتقاق و لغت سرآمد دوران خود بود.(فدایی عراقی،غلامرضا،۱۳۸۳ ش:۵۲).
صاحب بن عباد شاگرد ابن عمید که پس از استاد به منصب وزارت آل بویه منصوب شد نیز از علمای برجسته زمان و آشنا به علوم مختلف اسلامیبود تا جایی که علامه مجلسی در شأن او میگوید: «او داناترین فقهاء متقدم و متأخر ماست و هرچه از فضل و دانش او گفته شود، بالاتر از آن است. (فقیهی،علی اصغر،۱۳۶۳ ش:۲۲۳).
صاحب همان کسی است که شیخ صدوق برای او احترام فوق العاده ای قائل بود و کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» را به نام او نوشت و به کتابخانه اش تقدیم کرد. چنانچه اشاره خواهد شد شیخ صدوق در رجب سال ۳۳۹ به استماع حدیث از قم خارج شد و در رجب سال ۳۴۷ هـ.ق و در پی دعوت امیر رکن الدوله وارد ری گردید. عامه مردم برای اخذ احکام و دانش پژوهان برای اخذ علوم و معارف گرداگرد او حلقه زدند، او خود نیز از دانشمندان آن سامان بهره مند شد. یکی از اقدامات شیخ صدوق در ری تشکیل جلسات مناظره بود که در حضور سلطان رکن الدوله و عامه مردم منعقد میگردید.(کرمر،جوئل،۱۳۷۵ ش:۱۱۳).
شیخ صدوق با پدرش که سالیانی را در قم زندگی میکرد وبه تربیت عالمان شیعی میپرداخت در همین دوران آل بویه بود که به دعوت رکن الدوله دیلمیبه ری دعوت شد و مورد احترام رکن الدوله و وزیر عالم پرورش صاحب بن عباد قرار گرفت،ووی نیز مانند بسیاری دیگر از عالمان ودانشمندان به دربار آل بویه راه یافت. آل بویه که خود در طبرستان به اسلام گرویده بودند.با توجه به گرایش شیعی آنها، میتوان گفت اسلام آنها به دست علویان بوده است.زمانی که فعالیت نظامیخود را آغاز کردند، تشیع خود را آشکار نکردند.اکنون محققان برآنند که آل بویه، از آغاز بر مذهب تشیع زیدی بودهاند، اما بعدها به تشیع امامیگرویدند.دلایل زیادی وجود دارد که این مطلب را تأیید میکند.(فقیهی،علی اصغر،۱۳۶۳ ش: ۸۶).
معز الدوله با استقرار در بغداد، فعالیتهای شیعی خود را آغاز کرد.شروع کار شیعی او با فرمانی بود که وی در سال ۳۵۱ صادر کرد. در ربیع الثانی این ماه، شیعیان بغداد به دستور معز الدوله، متنی را در همه مساجد نوشتند.این متن چنین بود: خداوند معاویه را لعنت کند.و لعنت کند کسی که فدک را که حق فاطمه بود غصب کرد، و لعنت کند کسی که مانع از دفن امام حسن علیه السلام در کنار قبر جدش شد.و کسی که ابو ذر را تبعید کرد و کسی که عباس را داخل در شورا [ی شش نفره] نکرد.
شب هنگام برخی از اهل سنت آن نوشتهها را محو کردند.این بار معز الدوله به توصیه وزیر قدرتمندش ابو محمد مهلبی دستور داد تا تنها بنویسند: لعن اللهالظالمین لآل محمد، در ادامه نام معاویه را نیز نوشتند. در محرم سال ۳۵۲ فرمان جدیدی از معز الدوله صادر شد.وی دستور داد تا مردم، روز عاشورا، مغازههای خود را تعطیل کرده و مجالس سوگواری و عزاداری بر پا کنند.سنیان قادر به ممانعت از این مراسم نبودند و دلیل آن هم این بود که دولت آل بویه پشتیبان آن بود.بویهیان این رسم را میبایست در طبرستان و ری، میان شیعیان آموخته باشند(فقیهی،علی اصغر،۱۳۶۳ش: ۱۴۳).
در روز غدیر همان سال، باز معز الدوله دستور داد تا شهر را آذین بسته و آتش بازی کنند.شب هنگام، به مانند سایر اعیاد، همه بازارها را باز کرده و طبل و بوق بزنند. پس از آن، هر سال، مراسم عاشورا و غدیر توسط شیعیان برگزار میشد.اندک اندک، سنیان بغداد، به ویژه حنابله که افراطی بودند، در اندیشه مقابله افتادند.این مقابله به دو صورت انجام شد:
نخست در برابر روز غدیر، روز غار درست شد، روزی که پیامبر (ص) همراه ابو بکر به غار رفت! همچنین در برابر عاشورا، روزی را برای عزاداری برای مصعب بن زبیر که توسط حجاج کشته شد، معین کردند.
شیوه دوم برای مقابله با شیعیان، ایجاد درگیری و برهم زدن مراسم مذهبی و سوگواری و حمله به خانههای شیعیان در محله کرخ در بغداد بود.طی سالها، این درگیریها، منجر به کشته شدن بسیاری از مردم بغداد از دو سو شد.(فقیهی،علی اصغر۱۳۶۳ش: ۱۴۵ ).
محله کرخ که محله تجار و شیعیان بود، هر بار به بهانهای توسط عیاران و مردمان سایر محلات، بیشتر به بهانههای مذهبی مورد دستبرد و قتل و غارت قرار میگرفت.در این میان، فتنه سال ۳۶۱ بسیار گسترده بود.همین وضعیت در شعبان سال ۳۶۲ نیز برای محله کرخ پیش آمد.آتش سوزی این سال، منجر به کشته شدن هفده هزار نفر و سوختن سیصد باب مغازه شد.
زمانی که قادر عباسی در سال ۳۸۱ به جای الطائع به قدرت رسید، اندک اندک قدرت بویهیان رو به ضعف میرفت.به همین دلیل، وی تلاش خود را برای احیای مذهب سنی در بغداد آغاز کرد.در این سوی، محمود غزنوی در سال ۳۸۷ قدرت را به دست گرفت.(همان: ۳۲۷).باتمام این توصیفات شیعه دردوران ال بویه اقتدار خودرا حفظ نموده وبیشترین عالمان شیعی در همین دوران بود که فرصت حضور را پیدا نمودند.
۱-۳تأثیرحکومت آل بویه برجامعه ی ایران و اسلام
از ویژگیهای بارز حکومت سلسله آل بویه استقلال خواهی، احیای هویت فرهنگی ایرانی و گرایش وافر آنان به مذهب تشیع بود که همهی این خصوصیات به نوعی به وضع جغرافیایی و انسانی خاص سرزمین تاریخی «دیلم» خاستگاه و زادگاه آل بویه در سرزمین پهناور ایران زمین مرتبط میباشد.احیای شعایر شیعه از قبیل ذکر جملات: «حی علی خیرالعمل و اشهد ان علیاولی الله» در اذان و نیز برگزاری مراسم جشن و سرور در سالروز عید غدیر خم و همچنین بزرگداشت واقعه خونین و تاریخی کربلا و زیارت اماکن متبرکه و مقدس را میتوان از عملکردسیاستدینیآلبویهوتاثیرگذاریآنبرجهاناسلامبرشمرد.از پیامدهای مهم در سیاست گذاری دینی حکومت آل بویه، تضعیف جایگاه خلافت عباسی بوده که بعد از آن در تاریخ اسلام، شاهد ایجاد اندیشه یکسان نگری وگسترش علم و مذهب شیعه در سطح جهان میباشیم، حکام سلسله آل بویه در قرون چهارم و پنجم هجری با اتکا به قدرت نظامیو با بهرهوری از آداب و سنن قومیملی و نیز با گرایش کامل به مذهب شیعه بر بخشهای وسیعی از ایران و سرزمین عراق تسلط یافتند و با ضعیف خلفای عباسی و احیای مذهب تشیع و رواجفرهنگو هنر اسلامی بر جامعهی ایرانی و اسلامی حکومت کردند که تاثیر بسزایی در نشرو گسترش قلمرو اسلام درجهانداشت. حکام آل بویه در ترویج و نشر تشیع بی نهایت کوشا بودند و به صراحت میتوان گفت که شیعه در عهد حکومت آل بویه پیشرفتهای مادی و معنوی چشمگیری داشته که حاصل تساهل و تسامح مذهبی حاکمان این سلسلهبود.به عنوان مثال عضدالدوله از حاکمان نامدار آل بویه در مقابر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) عمارتی ایجاد نموده و هر سال مقداری هدایا برای اماکن مقدسه میفرستاد و خود نیز برای زیارت به کربلا و نجف میرفت. ولی به رغم این اقدامات و اعتقادات قلبی نسبت به مذهب تشیع، تعصب بی جا از خود نشان نمیداد. فدایی عراقی،غلامرضا،۱۳۸۳ ش: ۶۸.طبق روایات تاریخی عضدالدوله در اوج قدرتش به نصربن هارون «وزیر مسیحی» خود دستور داد تا برای آسایش مسیحیان اقدامات ارزندهای صورت دهد و نیز برای انجام فرائض و عبادت آنها،کلیساییدربغدادبسازد.(همان:۷۰).
این امر بیانگر عدم تعصب بی مورد آل بویه ونشانگر وحدت و تعامل آنان در قبال ادیان الهی میباشد که امروزه در جهان اسلام مبحثی را به نام گفتگوی ادیان و تمدنها ایجاد نموده است که آن را میتوان از تاثیراتحکومتآلبویهبرجهاناسلامدانست.از جمله تاثیرات و نتایج حکومت آل بویه در جهان اسلام، نگرش بی طرفانه و غیر مغرضانه، توام با تسامح نسبت به اهل سنت بوده که منجر گردید تا اهالی بغداد که از دیرباز «اهل تسنن» بودهاند به مذهب تشیع روی آورندوازدلوجانآنراپذیراشوند.
ابن اثیر در خصوص تاثیر حکومت آل بویه در پاسداشت مذهب تشیع مینویسد: «در سال ۳۵۲ هجری قمری، معزالدوله با صدور فرمان همگانی، روز «عاشورا» را تعطیل رسمیاعلام نموده و تمامیخرید و فروش را ممنوع کرد و نیز دستور داد تا در این روز بر حسین بن علی (ع) نوحه و عزاداری نموده و اشک بریزند.»(ابن اثیر،علی بن محمد، ۱۳۴۴ش:۱۱۵). بنابراین تعطیل شدن رسمیروز تاریخی و مذهبی عاشورا در جهان تشیع و نیز زنده نگهداشتنعاشوراازجملهپیامدهایحکومتآلبویهبهشمارمیآیدکهتأثیربسزاییدرحیاتدینمبین اسلام دارد.اوج قدرت آل بویه در زمان حکومت عضدالدوله بوده که موجب گسترش مذهب تشیع و نشرشیعه گری گردید. زیرا که وی به عنوان اولین سردار ایرانی لقب شاهنشاه «سلطان» را به همراه لقب«تاج المله» از خلیفه دریافت نمود و با اقدامات عمرانی خود در سراسر قلمروش به ویژه فارس، خوزستان و بغداد، موجب رونق و شکوفایی دولت خود و احیأ مذهب تشیع گردید. وی با احداث بارگاه امیرالمومنین علی (ع) در نجف و ساخت بند امیر فارس و بیمارستان عضدی بغداد و نیز با انتخاب وزیران خود از دانشمندان و علما و گسترش علم و دین، نام خود را به عنوان حاکم دانا، ادیب و متدین در تاریخ اسلام ثبت نمود.علاقهی وافر عضدالدوله به اعیاد ایرانی چون نوروز وارتباط دادن آن با دین اسلام و نیز گسترش قلمرو ایران به حدود مرزهای روم، نشان از علایق دینی و وطنیپرستی او دارد.آل بویه اولین سلسلهای بود که حمایت و اشاعه مذهب شیعه را در جهان اسلام برعهده گرفت به طوری که معزالدوله علاوه بر اقامه عزاداری عاشورا در بغداد، هنر دراماتیک را که نوعی نمایش غمگین در زمینه حوادث مذهبی میباشد، تحت عنوان تعزیه داری و شبیه خوانی رایج نمود که مدتی بعد از این سلسله تعطیل و مجدداً در عهد صفویه احیا شد را بنا کرد به روایات تاریخی میتوان اذعان داشت که معزالدوله و اصحاب او در ترویج شعایر مذهب تشیعبسیارکوشیدهاند ودر اینراهازهیچتلاشیدریغنورزیدهاند.
از جمله خدمات ارزنده آل بویه در جهان اسلام احیا اعیاد اسلامیاست.
ابن مسکویه در خصوص وقایع سال ۳۵۲ هجری قمری «حکومت معزالدوله» میگوید: «شب پنج شنبه ۱۸ ذیحجه که آن را «غدیرخم» مینامند، در بازارها آتش میافروختند. در آن شب همان گونه که در شبهای عید مرسوم است، دکانها تا صبح باز بود، نوبت چیان طبل و بوق میزدند. بامدادان شیعیان به مقابر قریش رفتند و نماز عید به جا آوردند.» (ابن مسکویه،احمدبن محمد،۱۳۶۹ش:۱۴۳).
بنا به روایات ومستندات تاریخی در سال ۳۵۲ هجری قمری به دستور «معزالدوله» به اهل بغداد دستور داده شد تا روز عاشورا ماتم بپا دارند و دکانها را ببندند و زنها مویه کنان بیرون بیایند. این در واقع نخستین روز عزاداری رسمیبر شهدای کربلا در تاریخ جهان اسلام به شمار میآید که بعدها این عزاداری در سراسر جهان اسلام شکلگرفت و مرسومگردیدتاهرسالهیادآنامامهمامکهپیشوایشهیداناسلاموسرورآزادگیبوده،گرامیداشتهشود. دوره اقتدار خاندان بویه هر چند کوتاه بود، ولی درهمین مدت کوتاه به ملیت و فرهنگ و تقویت روحیه استقلالطلبیواحیأمذهبتشیعکمکشایانونمایاننمودند.ثمره حکومت آل بویه بر ایران احیای دوباره بعضی سنن ملی و فرهنگ ایرانی و نیز خیزش و اعتلای مذهب تشیع است که مدت چند قرن با تحکم و تعدی خلفای اموی و عباسی در مظلومیت به سر میبرد.
روح نظام حکومتی در دوران آل بویه، روحیه مذهبی شیعه توام با تسامح و بر اساس کلام خدا و دستور پیامبر (ص) بوده است. طبق مستندات تاریخی در دوران حکومت آل بویه توجه به احیای سنن ملی و احیای شعایر شیعیقوتیافت،وبرجهاناسلامتاثیرگذاشت.گفتنی است: در زمان آل بویه، شیعه عزت یافت و مراسم مذهبی به رسم شیعه رواج پیدا کرد. آل بویه در راه ترویج و تقویت مذهب شیعه اثنی عشری و شعایر آن، کوششهای فراوان نمودند که در عصر حاضر شاهد تاثیرگذاریونتایجحکومتاسلامیآلبویهدردنیایاسلاممیباشیم.
کوتاه سخن این که آل بویه تشیع را رسمیت داده و بزرگان و اندیشمندان اسلام را چون: شیخ صدوق و شیخ مفید و سید رضی و سلار دیلمیرا در ترویج تشیع حمایت نمودند و دنیای اسلام و تشیع را وامدار خود ساختند. از زمان حکومت سلسله آل بویه مذهب تشیع در ایران رسمیت یافت و کم کم دامنه نفوذ آن گسترش پیدا نمود تا جایی که در چند قرن بعد در دوران سلسله صفویه، شیعه در ایران اکثریت مطلق را دارا گردید.
درمجموع مطالب یاد شده، اشاره به این دو نکته میتواند سودمند باشد: