نام قومی است که ابتدای آن ازدوازده فرزندحضرت یعقوب۷است و واحدآن«یهودی»،است و هیچ قومی نسبت به پیامبرشان مانند«یهود»،نافرمانی نکرده ودر میان هیچ قومی به اندازه «یهود»،پیامبر مبعوث نگردید.^[۷]صاحب کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ،«یهود»،را واژه ای «عبری»می داند.^[۸] بنابه روایت امام رضا۷،«یهود»،را ازآن جهت«یهود»،نامیدندکه ایشان از نسل «یهودا ، ابن یعقوب» هستند. مفضل نیز از امام صادق۷روایت می کند که قوم موسی را «یهود»،می خوانند،زیرا خداوند می فرمایدکه آنان گفتند:«انّا هْدنا الیک»^[۹]،یعنی ما به سوی تو رجوع کردیم.^[۱۰] «یهود»،از«هادوا»،یعنی توبه کردند،رجوع به حق نمودند،گرفته شده است یعنی مابه سوی تو توبه کردیم وبرگشتیم.«هاد»،«یهود»،«هوداً»،«یهوذا»،به معنی توبه کردن و برگشتن به حق می باشد.به یهودیان،«هود»و«هادوا»نیز گفته می شود.سپس کلمه ی«یهود»،که اصلش«یهوذا»،می باشد، برآنان غلبه پیدا کرده است"یهوذا"،سبطی^[۱۱] ازاسباط دهگانه بنی اسرائیل و چهارمین فرزندحضرت یعقوب۷می باشد.^[۱۲] کلمه«یهود»درابتدا بر سبط «یهوذا»و یا مملکت«یهوذا»، اطلاق شده تا«یهود»را از اسباط دهگانه ای که اسرائیل (بنی اسرائیل)نامیده می شدند ، متمایز سازد.تا آنکه اسباط پراکنده شدند و«یهوذا»به اسارت رفت.پس از آن درکلمه ومعنای«یهود»،توسعه داده شدوشامل تمامی یهودیانی که درسرتاسرعالم پراکنده شده بودند،اطلاق گشت.^[۱۳] برخی معتقدندکه فارسها(ایرانیان) کلمه«یهود»رابریهودیان نام نهادند تا آنها راازدیگر اسیران،جدا سازند.^[۱۴]یهود نسب خودرابه حضرت ابراهیم۷ رسانده اند،او را پدر انبیا دانسته اند ،زیرا تمامی کتابهای آسمانی پس از او برپیامبرانی فرود آمده که همه ازفرزندان وپیروان او بوده اند. زادگاه او را«اور»یا«بابل»می دانند.^[۱۵]قوم حضرت موسی۷ هستند که پس از نافرمانیهای گوناگون و تخطیهای مختلف در نقاط مختلف زمین پراکنده شده و یکی از آن مناطق مهاجرت به حجاز بود و از میان ایشان عده ای به دلیل آن که در کتابهای خود خوانده بودند که هجرتگاه پیامبر اکرم۶ بین دو کوه عیر و احد (دو کوه دراطراف مدینه) خواهد بود، لذا در اطراف کوه احد متفرق شدند: برخی در سرزمین تیماء، برخی در فدک و عده ای در خیبر مسکن گزیدند.آن ها که در تیماء بودند بعد از مدتی به راهنمایی عربی به مدینه(یثرب)آمدند و به دیگران نوشتند که ما سرزمین پیامبر موعود را یافتیم، شما هم بیایید که در پاسخ ایشان گفته شد هرگاه او مبعوث شد ما نیزخواهیم آمد. در مدتی که این یهودیان در جزیرهالعرب بودند موقعیت اجتماعی خوبی یافته و ثروت زیادی به دست آوردند. این خبر موجب نگرانی پادشاه به نام تبع واقع شد و بر آن ها حمله کرد و منطقه ی آن ها را تصرف کرد. یهودیان(شکست خورده) خطاب به پادشاه و نیروهای او گفتند اینجا سرزمین پیامبر موعود است و جز او کسی نمی تواند اینجا رئیس بشود و وقتی او آمد ما به کمک او بر شما پیروز خواهیم شد. تبع دو قبیله ی اوس و خزرج را به آنجا آورده بود اما وقتی پیامبر۶مبعوث شد و به مدینه هجرت کرد اوس و خزرج به او۶،ایمان آوردند و به نام انصار معروف شدند، ولی یهودیان که پیامبر را بهتر می شناختند و منتظر او بودند به حضرتش ایمان نیاوردند و لذا وعده ای که به تبع داده بودند که به کمک پیامبر۶بر او پیروز شوند تحقق نیافت.^[۱۶]
۵- ۴- مواجهه ی قرآن کریم با یهود در زمان عدم جنگ
منظور از آن یهودیانی است که شرایط اهل ذمّه را در جامعه ی اسلامی پذیرا بوده و پیرو قوانین آن باشند و یا آن که به جهت هدایت بیشتر و بهتر آنان، خداوند به رسول گرامیش۶و مسلمانان فرمان عفو و چشم پوشی صادر می نماید و یا به علّت ضعف قدرت و عدم امکانات مبارزه ی مسلمانان در برابر ناملایماتی که از سوی یهودیان حاصل می گردد، مسلمانان موظف می گردند با مشکلات پدید آمده توسط یهودیان مدارا کرده و لب ازخشم فرو بسته و با دیده ی اغماض بنگرند.انعقاد پیمان نامه جهت صلح و دوستی با یهودیان صلح طلب و به تبع آن مراعات اهل ذمّه و بهره مندی اهل ذمه از حقوق شهروندی در جامعه ی اسلامی .
۵- ۵- مواجهه ی قرآن کریم با یهود در زمان جنگ
چنانچه کجروی های یهودیان، مورد اعتراض خداوند قرار گیرد، به علت این شق از عملکرد یهودیان، از سوی مسلمانان با آنان برخورد جدی صورت می گیرد و یا در صورت دروغگوئی یهودیان، وظیفه مسلمانان برملا نمودن دروغهای آنان است تا نیّات پلید ایشان مشخص گردد و یا خداوند متعال مؤمنین را از دوستی با یهودیان در مواردی، برحذر می دارد و یا در مسائل مادّی یا پیمان ها یا معاملات و. . . به مسلمانان خطرات احتمالی از جانب یهودیان را گوشزد نموده و همچنین ادعاهای ناروای یهودیان را خط بطلان کشیده و پس از نصایح و اندرزهای فراوان وکنار آمدنهای بسیار و دادن فرصتهای بی شمار در جهت بازگشت به راه حق و حقیقت، وقتی یهودیان تمام پلهای بازگشت را در پشت سر خود خراب کرده اند، خداوند قاهر، دستور جنگ بر علیه پیمان شکنی ها و خدعه ها و پلیدیهای یهودیان را صادر نموده است و به این ترتیب الگوی قهرآمیز بر اساس آیات قرآن و سیره ی پیامبر اسلام۶حاصل می گردد.
۵- ۶- هدنه(آتش بس)
گاه، جنگ و جهاد به آتش بس منجر مى‏شود که از آن در فقه به مهادنه و هدنه تعبیر مى‏شود.این لغت در اصل به معناى سکون است و اصطلاحاً براى بیان صلح موقت میان مسلمانان و گروهى از کافران حربى به کار مى‏رود. لذا بر آن، موادعه و معاهده که گویاى حالت ناپایدار است، اطلاق مى‏شود. ^[۱۷] شیخ طوسى مى‏گوید: «هدنه و مهادنه به یک معنا و عبارت است از کنار گذاشتن جنگ و رها کردن نبرد تا مدتى».^[۱۸]علامه حلى نیز مى‏گوید: «مهادنه، موادعه و معاهده واژه‏هایى مترادف و عبارت است از کنار گذاشتن جنگ و رها کردن نبرد تا مدتى».^[۱۹]
۶- ساختار محتوایی رساله
در این رساله پس از بیان کلیات تحقیق، نوبت به بررسی بحث اصلی رساله گردیده و آن الگوسازی روش های مواجهه ی قرآن کریم با عملکرد یهودیان است که حاصل آن دست کم دو الگوی مواجهه ی قرآن کریم با یهود در زمان عدم جنگ و مواجهه ی قرآن کریم با یهود در زمان جنگ است که در این راستا آیاتی مورد انتخاب قرار گرفته است که زیرمجموعه های دو بعد مذکور در آن جای دارد و همجنین در ضمن این مطالب، دیدگاه قرآن درباره ی یهود، از نظر اوصاف اخلاقی و اعتقادی نیز در موارد مربوطه مورد بررسی واقع می شود، تا جایگاه یهودیان بهتر مشخص گردد و البته به طور خاص درباره ی دلیل مهاجرت یهود به جزیره العرب و آیات مربوط به علت اصلی مهاجرت(رسالت پیامبر اسلام۶)، به شکل مبسوط مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت؛ زیرا این مسئله، عامل مهم در روند سایر عملکردهای یهود، در مقابل اسلام است؛ توأم با این مرحله، با بهره گیری از تفاسیر و کتب سیره و تاریخی و احادیث معصومین:در ذیل تفاسیر، آیات مربوطه مورد کنکاش قرار گرفته است تا بتوان نتایج مطلوب از این جستجو را حاصل نمود. با مطالعه ی مجموع آیات درباره ی یهودیان، این نتیجه حاصل می گردد که روند مواجهه ی قرآن با یهود بر اساس هدایت آنان و تبلیغ اسلام برای ایشان است و در تمام مواضعی که رفتار قرآن در مواجهه با عملکرد یهودیان، امکان نرمخوئی و مدارا و عفو و اغماض وجود داشته است، این امر صورت گرفته است و فرصتهای زیادی به یهودیان جهت اصلاح امور خویش داده شده است و حتی در مواقعی که مسلمانان مشکلات فراوانی داشته اند و با این حال از این روش رویگردان نشده اند. آیات قرآن کریم احکام ذمیان را رقم می زند که چنانچه در این مسیر همراهی و همکاری با حکومت اسلامی داشته باشند و شرایط اهل ذمّه را بپذیرند، کوچکترین حقی از آنان مضایقه نخواهد شد و با آسایش و آرامش می توانند در این شرایط در کشور اسلامی به زندگی خویش ادامه دهند همانگونه که در کشور اسلامی ایران این مطلب هویدا است؛ لیکن با کجروی ها و پیمان شکنی یهودیان، برخورد قرآن کریم با یهود در زمان عدم جنگ (برخورد مسالمت آمیز) به برخورد قرآن کریم با یهود در زمان جنگ (برخورد قهرآمیز) مبدل می گردد و نتایج آن شکست یهودیان در جنگ و پذیرش شرایط خاص و یا بیرون شدن از کشور اسلامی است که همه ی این موارد بازتاب عملکرد یهودیان است و قرآن کریم هر انسانی را مخیّر نموده است تا راه سره را از ناسره تشخیص دهد و طی فرصتها ی مختلف انسان را محک می زند که یهودیان نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

در مواردی از مسائل یهودیان در صدر اسلام، با توجه به موجز بودن مطالب یهودیان در بعضی مواقع، لذا معیار الگوسازی، عملکرد رسول خدا۶است؛ زیرا اعتقاد این است که رفتار پیامبر اسلام۶آینه ی تمام نمایی از دستورات الهی است که قرآن کریم با عنوان اسوه ی حسنه، از آن یاد می کند و بدان اذعان دارد.^[۲۰] همچنین در آیات فقهی مربوط به مسئله اهل ذمّه سعی گردیده است تا وجوه گوناگون تا حدّی که مقدور بوده است لحاظ شود و تحقیق ابتر نماند.
۷- ساختار شکلی رساله
فصل اول به کلیات تحقیق شامل تبیین مسئله و ضرورت تحقیق و هدف تحقیق وتاریخچه ی موضوع و پیشینه ی تحقیق و روش تحقیق و پیش فرض ها و فرضیه ها و سوالات تحقیق و نوآوری و مزیت تحقیق و روند گردآوری و تحلیل تحقیق و توان تحقیق و محدودیت های تحقیق و منابع تحقیق پرداخته است.
فصل دوم به بررسی مواجهه ی قرآن کریم با اخلاقیات و ادعاهای یهودیان در دو بخش می پردازد: که بخش اول، به بررسی مواجهه ی قرآن کریم با اخلاقیات یهود می پردازد و در بخش دو، به بررسی مواجهه ی قرآن کریم با ادعاهای یهود می پردازد.
فصل سوم درباره ی مواجهه ی قرآن کریم با عملکرد یهودیان است؛ که بخش اول از فصل چهارم، به بررسی آیات مربوط به مواجهه ی قرآن کریم با یهود در زمان عدم جنگ اختصاص دارد، که شامل مواردی است که پیامبر اسلام۶در برخورد با یهودیان صدر اسلام داشته اند و در طی گذران این دوران در قبال عملکرد یهودیان چه روشهائی را پیش گرفته اند و در نهایت یک حکومت اسلامی چه شرایطی را برای زندگانی اهل کتاب از جمله یهودیان، رقم می زند.
در بخش دوم از فصل چهارم، به بررسی آیات مربوط به مواجهه ی قرآن کریم با یهود در زمان جنگ نسبت به عملکرد یهود، پرداخته می شود.
۸- تاریخچه ی موضوع
یکی از مواردی که در حوزه ی فرهنگ اسلامی از جایگاه بسیار مهم و قابل تأملی برخوردار است، موضوع الگوبرداری از آیات قرآن کریم ‌است و بارها در آیات الهی آموزش داده می شود که یک سری از اعمال و رفتارها می بایست صورت بگیرد و بالعکس در موارد دیگری صورت نپذیرد و خداوند متعال به صورت کاملاً روشن قوانین و دستوراتی را حکم می فرماید که ابعاد گسترده ی اخلاقی و اعتقادی و عملکردی انسان ها را در بر می گیرد و از سویی پیامبر اسلام۶همچون انبیاء گذشته:، مأمور به آموزش احکام الهی بوده اند و خود نیز به آن صفات ملبس گردیده و الگوی تمام نمای احکام الهی بوده اند و لذا از آن زمان تاریخچه ی این امر نقش بسته است و سپس افراد مختلف از معصوم و پیروان ایشان این راه را ادامه داده اند و امروز نیز امکان الگوسازی و عمل بدان امکان پذیر است و این رساله این امر مهم را به عهده گرفته است تا در راستای خط سیر قرآن و روش های مواجهه ی قرآن با یهودیان صدر اسلام، الگوهای اصلی و زیر مجموعه های آن را مشخص نموده و الگوسازی گردد. به رغم وجود عوامل محدودکننده ی انسان مانند وراثت، طبیعت و جامعه، انسان می تواند به اراده ی خود مسیر زندگانی خویش را برگزیند و از حصار عوامل محدودکننده در اطراف خود بیرون آید; حتی این توانایی را به دست آورد که سرنوشت جدیدی را برای جامعه و تاریخ خود رقم زند. بهترین پیشینه در ارتباط با موضوع رساله، خود قرآن کریم است. خداوند حکیم امکانات لازم را در دنیا به گونه ای در اختیار بشر قرار داده است که انسان می تواند جهان درون و برون خویش را به شایستگی بشناسد، و شرایط مساعد و مناسب را برای زندگی و بقای خود، شناسایی و فراهم نماید، و چنانچه در این کار تعلّل ورزد و استعدادهای خود را کشف نکند، مسلماً نمی تواند در جهت باروری آن برنامه ریزی کند؛ و در نتیجه، زندگی پرمشقت و رنج آوری خواهد داشت. مهم ترین و کاربردی ترین نوع شناخت و یادگیری در همه دوران زندگی، «سرمشق گیری و الگوپذیری»است.
اسلام در ترسیم برنامه ی روزانه ی یک مسلمان، انسان را به روش«الگوگیری و الگوپذیری»سوق می دهد و او را به حضور مستمر در جایگاه الگوهای شایسته فرا می خواند و از جایگاه الگوهای ناشایست برحذر می دارد. این تغییر موقعیت، خود نوعی هجرت است که نشاط و طراوت اخلاقی و تربیتی به فرد می بخشد و او را از محیط یکنواخت، و چه بسا نامساعد روزانه جدا می سازد. سیر و سیاحت در زمین و ترغیب قرآن بر دقت نمودن در آثار گذشتگان و زیارت اهل قبور و تأمّل درحالات کسانی که روی زمین گردن کشی می کردند و اکنون بدون حرکت در بستر خاک جای گرفته اند، انسان را آرام می کند، تکبّرها و نخوت ها را به فروتنی بدل می سازد و به آدمی این فرصت را می دهد که خود را دریابد و در عاقبت خود بیندیشد.
می توان گفت: سازندگان اصلی هر جامعه بزرگان و سردمداران آن جامعه هستند. بنابراین، یکی از شیوه های ایجاد محیط تربیتی مساعد، پدید آوردن الگوهای شایسته در آن محیط و جامعه و طرد الگوهای ناشایست است. وجود الگوهای محبوب در جامعه به خودی خود، افراد آن محیط را به سوی آنان می کشاند و الگوبرداری از مکارم اخلاقی را در آنان ترغیبت می نماید.
قرآن کریم در استفاده از شیوه الگوسازی، دست کم دو نکته مهم تربیتی را موردتوجه قرار داده است:
الف) آن که چهره های محبوب را گاه به طور کلی و با عناوین عام معرّفی کرده است; از جمله: توّابین، پاکان (مطهّرین)، پرهیزگاران (متقین)،صالحان، صابران، محسنین (نیکوکاران)، و مجاهدان؛ وگاه نیز به طورخاص و به اسم ـ درمورد پیامبران وغیر آنان ـ از ایشان یاد نموه است اما چهره های منفور و مطرود از نظر قرآن به طورعمده ـ به جز درموارد استثنایی، مثل ابولهب ـ باتوصیف عناوین کلی آنان، مثل تجاوزگران(معتدین). اسراف کنندگان (مسرفین)، خودپسندان (متکبرین)، کافران، ستمگران (ظالمین)، و منافقان بیان شده اند. بنابراین، ما باید از این روش نیکوی قرآنی پیروی کرده، درشناساندن فضایل اخلاقی و تربیتی همراه با ذکر عناوین کلی، نام صاحبان آن فضایل را نیز یادآور شویم و در موارد منفی، حتی المقدور از بیان نام اشخاص پرهیز کنیم.
ب) انتخابگری در الگوهاست. قرآن با طرح چهره های محبوب و منفور در کنار هم، جامعه انسانی را به گزینش آگاهانه ی الگوهای موردنظر خویش دعوت می کند، حتی در مورد پدران و گذشتگان نیز هشدار می دهد که بدون آگاهی با پیروی کورکورانه از آنان زندگی خود را تباه نکنند.^[۲۱] قرآن کریم حضرت محمد۶را سرمشق و الگوی مطلق در همه ابعاد زندگی برای همه ی خداجویان وکسانی که اعتقاد به رستاخیر دارند، معرفی می کند و می فرماید:«بی تردید، برای شما در همه ی ابعاد (چه در صبر و مقاومت و چه در دیگر اوصاف و افعال نیکو) اسوه و الگوی نمونه در (اقتدای به) رسول خدا۶است.
۹- پیشینه تحقیق
اصلی ترین واژگانی که این رساله بر آن ها متمرکز است عبارتند از: الگوسازی(ساخت الگو)، قرآن، یهود. این سه کلمه، از جمله واژگانی هستند که در میان اهل قلم، بسیار مورد توجه قرار گرفته و موضوع اغلب کتب و رسالات و مقالات بوده است. بی شک، اسلام به عنوان یک مکتب، دیدگاه خاص خود را در این باره دارد و در طول تاریخ تمدن اسلامی، در این باره، مطالب بسیاری از زبان دانشمندان، فلاسفه و علمای دین، با بهره گیری از منابع اسلامی نقل، ثبت و ضبط گردیده است. آنچه مربوط به سه واژه ی الگوسازی و قرآن و یهود در حوزه ی فرهنگ اسلامی می شود تا حدّی که مقدور بوده است توسط پژوهش گر مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است و در ادامه، به عنوان پیشینه ی تحقیق حاضر در حوزه ی واژگان اصلی رساله معرّفی می گردد. این محققان آیات قرآنی را به أشکال گوناگون مورد توجه قرار داده اند که می توان به اهمّ آن ها در باره ی «یهود»و «الگوسازی(برداشت الگو) در قرآن»اشاره نمود و نگاهی گذرا بر موضوع مطرح شده داشت. عناوین مباحث مربوطه در ارتباط بین قرآن و یهود، شامل هبستگی ادیان الهی، مقایسه مشترکات و مفترقات قرآن و تورات، شخصیّت یهود در قرآن و. . . و یا در خصوص یهود، شامل یهودیّت، یهود در جزیره العرب، سیری در تلمود و . . . و در خصوص الگوسازی قرآن، شامل: الگوهای تربیتی قرآن، الگوها و اسوه های قرآنی، الگوی مصرف در قرآن و. . .
۹-۱- معرفی پژوهش هایی پیرامون کتاب مقدس
یکی از پرکارترین موضوعات در باره ی یهود، راجع به کتاب مقدس است، از جمله درباره ی تغییراتی که یهودی ها در دین یهودیت و کتاب تورات داده اند کتابهای زیادی نوشته شده است ولی دو کتاب در این زمینه بسیار پر اهمیّت و دارای ارزش علمی به سزائی می باشند که عبارتند از:کتاب«إقامهالشهودفی ردالیهود»نوشته ی میرزا محمد رضا جدیدالاسلام و دیگری«محضرالشهود فی رد الیهود»نوشته ی حاج بابا قزوینی یزدی است. امتیاز این دو کتاب از آن جهت است که هر دو نویسنده از احبار یهود به شمار می رفتند و از خانواده های علمی و مشهور محسوب می گردیدند و با کمال قدرت علمی مستقیماً از کتاب تورات و کتب انبیاء بنی اسرائیل و تفاسیر آن ها که به زبان عبری نوشته شده است استفاده نموده اند. به عنوان متال کتاب«محضرالشهود فی رد الیهود»[در فصل اول اثبات مقید بودن حکم توراه را می نماید، و در فصل دوم اختراعی بودن عبادات متداوله در میان یهود را به ثبوت رسانده است و در فصل سوم پاسخ از ادلّه ای که بر ابدی بودن حکم توراه اقامه نموده اند را داده است.]^[۲۲] و همچنین کتاب«الصفحه السوداء للکتاب المقدس» از محمد حسنی یوسف، «المحذوف من التوراه کاملاً»از أ.د.سهیل زکّار، «ادیان آسمانی و مسئله ی تحریف»از علامه مرتضی عسکری، «کتاب مقدس»از عبدالرحیم سلیمانی اردستانی و. . . در مواردی به مقایسه بین کتاب مقدس و قرآن کریم صورت گرفته است مانند: «الیهود بین القرآن و التورات»از عبدالرحمن غنیم،«القرآن و التوراه»از حسن الباش. و در بعضی موارد مقایسه ای میان قصص در کتاب مقدس و تورات صورت گرفته است مانند: «قصص الأنبیاء»از اسماعیل بن عمرو بن کثیر الدمشقی، «برسی تاریخی قصص قرآن»از محمد بیّومی مهران و یا درباره ی موضوعاتی مربوط به کتاب مقدس پژوهش صورت گرفته است مانند: «ترجمه ی تفسیری کتاب مقدس»بدون ذکر نویسنده، «همانند خدایان خواهید شد»از اریک فرم، «تأملات فی التوراه»از اسماعیل دبج، «شهود یهود»از حسین عمر حماده، «صوره الإسرائیلی فی التوراه»از محمد جلاء ادریس، «تبارشناسی کتاب مقدس»از حسین کلباسی اشتری، «عدالت کیفری در آیین یهود»از حسین سلیمانی، «بازتاب های کلام اسلامی در فلسفه ی یهودی»از هری اوسترین ولفسن، «فلسفه ی یهودی»از دن کوهن شرباک و. . . اما این کتب، درباره ی رساله ی حاضر، کمک چندانی ننموده و نکته ای اساسی در مبحث رساله نیفزوده اند، لذا چونان پیشینه ای برای رساله ی حاضر تلقی نمی شوند و صرفاً از آن ها به جهت امانتداری نام برده می شود.
۹-۲- معرفی پژوهش هایی پیرامون همبستگی ادیان الهی
اگر بپذیریم که باورهای دینی و صورت های گوناگون اعتقاد به عالم ماوراء ماده در عمق جان و نهاد بشر جای گرفته ولاجرم فکر و عمل او را به درجات مختلف راهبری می کند، بنابراین نمی توانیم هیچ فرهنگ و تمدن و زمانه ای – حتی دنیای معاصر که ظاهراً عقاید الحادی و سکولار در آن گسترش یافته- را عاری از عناصر دینی و باورهای مذهبی بدانیم. عالم امروز تجلّی عقلانیت نوین و بسط تفکر مدرن است و البته که در بطن خود صورتی خاص از اعتقادات دینی و باورهای الوهی و اسطوره ای را گنجانده است، به گونه ای که تمامی ساحت های حیاتی بشر نظیر اخلاق و عرفان، روان شناسی، علم، ادبیات، سیاست، فلسفه، هنر و حتی معیشت او را جهت می دهد.^[۲۳] در این دسته از کتابها که راجع به ادیان به طور کلی نوشته می شود و گاهی به صورت مقایسه و گاهی به صورت مجزا و یا در ردّ دیگر ادیان و یا در تکمیل ادیان الهی نسبت به یکدیگر و یا در موضوعی مشترک در بین ادیان مطرح می گردند مانند: «الاسلام و الیهودیه»از عماد علی عبدالسمیع حسین، «یهود بثوب الاسلام»از نجاح الطائی، «خداشناسی از ابراهیم تا کنون»از کرن آرمسترانگ، «سرگذشت دین های بزرگ»از جوزف گئر، «موقف الاسلام من الوثنیه و الیهودیه و النصرانیه»از حسن خالد، «همبستگی ادیان و مذاهب اسلامی»از محمد ابراهیم جناتی، «اسلام یهودیّت مسیحیّت»از اف ئی پیترز، «منجی در ادیان»از روح الله شاکری زواردهی و «نگرش وحی بر یهود و مسیحیت(در مجموع قرآن)»از مرتضی حسینی اصفهانی، «مقایسه ی تورات، انجیل، قرآن و علم»از موریس بوکای و. . . که در تمام موارد مقایسه در یکی از ابعاد مذکور صورت گرفته است و این کتب نیز به رغم زحمات بسیاری که برای مؤلفین آن ها حاصل نموده است و در موضوع خود بسیار غنی هستند اما در موضوع رساله ی حاضر نقش چندانی را به عهده نگرفته اند.
۹-۳- معرفی پژوهش هایی پیرامون یهودیّت
این سری از کتاب ها بیشتر در باره ی چگونگی تعالیم یهود در تورات و تلمود و. . . پرداخته است.«تورا»(تورات) و روش های زندگی و الگوهای فکری مربوط به آن، به نحو غریب و پیچیده ای با تجارب قوم یهود و تصوری که آنان از بی شباهتی خود به دیگران دارند گره خورده است.این درهم بافتگی باعث شده است که تأملات کلامی یهودیان درباره ی نسخ تعالیم یهودی با تردید همراه باشد. از یک طرف به نظر می رسد که«تورا»دربردارنده ی پیامی از سوی خدا به انسان است، پیامی که گرچه روشن است که توسط انبیایی یهودی به ما رسیده، از اعتباری عام برخوردار است. از طرف دیگر،(تورا) یکی از بخش ها و در واقع بخش محوریِ پیمانی ویژه گرا بین خدای اسرائیل و قوم خاص برگزیده اش، یهود، است.^[۲۴] یهودیت در میان ادیان زنده ی جهان از دو ویژگی برخوردار است: ۱- آمیختگی شدید قومیت با دیانت.۲- بخش زیادی از کتاب مقدس یهود، به تاریخ این قوم اختصاص دارد. ^[۲۵] از جمله کتب مذکور می توان از «الفکرالدینی الیهودی»از حسن ظاظا، «الیهودیه»از احمد شلبی،«بابوات یهود»از واکیم برنز، «باورها و آیین های یهودی»از آلن آنترمن، «یهودیّت»از ایزیدور اپستاین، «یهودیت»از عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، «سیری در مکتب یهود»از محمد علی حسین زاده و. . . ذکر نمود. این کتب در مبحث اعتقادات یهودیان دارای اهمیّت به سزائی است که در موارد لزوم از آن ها در رساله استفاده شده است اما همانگونه که ذکر شد به موضوع اصلی رساله مرتبط نبوده است.
۹-۴- معرفی پژوهش هایی پیرامون تعالیم تلمود
در این سری از کتابها به طور اخص درباره ی تلمود سخن به میان آمده است[کلمه تلمود به معناى«آموزش‏»از فعل ثلاثى عبرى«لمد»یعنى«یاد داد»مى‏آید و با واژه«تلمیذ»و مشتقات آن-که در زبان عربى رباعى هستند- ارتباط دارد».چنانچه درعبارت«تلمود توراه»یعنی«تعلیم شریعت»و همچنین در عبری بنا بر نظر عده ای به معنی «مطالعه»است.تلمود کتاب بسیار بزرگى است که احادیث و احکام یهود و فتاواى فقیهان این قوم را در بر دارد.^[۲۶] تلمود نماد عقلانیت، تفکر، اجتهاد، فقه، کلام و در یک کلمه سمبل ادبیات دینى یهود است. سخن گفتن از تلمود، سخن گفتن از تاریخ اندیشه و فرایند رو به رشد اجتهاد یهود است. تلمود اثرى دیر پاست که ریشه در تاریخ و متن حوادث واقعه در زندگى پرمشقت‏ یهودیان به ویژه عالمان، فقیهان و حکیمان این قوم دارد. تلمود آمیزه‏اى است از زبان آرامى عبرى و مجموعه‏اى است در دو عنوان جداگانه، که خود، گواهى است ‏بر آوارگى قوم یهود و حکایتى است از عصر «پراکندگى‏»، حاکمیت رومیان و ظلم لشکریان روم«تلمود بابلى»و «تلمود فلسطینى »نشانه جدایى، دورى و آوارگى یهودیان درسرزمین بابل و فلسطین هستند. اما به تلمود از زاویه‏اى دیگر نیز نگریسته و در توصیف آن چنین گفته شده است: «برخى از بیانات تلمود با ارزش، بعضى نازیبا و برخى دیگر کفر مى‏باشند. ولى در همان شکل به هم آمیخته‏اش تشکیل دهنده اثرى است فوق العاده در مورد تلاش انسان، خرد انسان وحماقت انسان‏».(تعلیم) کتابی است شامل دو قسمت یکی را مشنا و دیگری را گمارا گویند. اما لفظ مشنا که به معنی«تکرار»می باشد عبارت از مجموعه تقالید یهود است با بعضی آیات که از کتاب مقدس اقتباس شده است. قوم یهود برآنند که این تقالید در کوه سینا به موسی۷ داده شده بعد از آن از هارون و الیعازر و یوشع دست به دست به انبیاء بعد و از انبیاء به رؤسا و خلفای کنیسه رسیده است تا قرن دوم بعد از مسیح که در آنوقت خاخام یهودا تمام آن ها را جمع کرده در کتابی ثبت نمود و شخص مذکور در میان قوم یهود به جامع مشنا شهرت یافت.^[۲۷]منبع مطلع و مؤثر گردآوری شده از سنت خاخامی و مباحثی در ارتباط با زندگی و قوانین یهود. پس از آن میشناه (Mishnah)خاخام (رابی) یهود تألیف گردید،(۲۰۰ میلادی) منبع مطالعه ای برای محققین یهودی در فلسطین و بابل گشته، تفاسیر عقاید آنان همراه با میشناه، تلمود را به وجود آورد.^[۲۸] تلمود فلسطینی یا اورشلیمی(قرن چهارم)وتلمود طولانی تر، به نام تلمود بابلی.(۵۰۰ میلادی) که تنظیمی از سیستم دقیق شرعی که مفاهیمی را در رابطه با عبادت، رفاه اجتماعی، رژیم غذائی و بهداشت را پایه گذاری کرد. و موضوعاتی مانند تجزیه و تحلیل رویا و الهیات را نیز شامل می شود.^[۲۹] که این مباحث نیز در رساله ی حاضر نقشی کمرنگ داشته و حداکثر در اعتقادات و باورهای یهودیان مطرح می شود که از جمله ی کتب مذکور می توان از «أسرار التلمود»از الحسینی الحسینی معدّی، «خفایا التلمود»از ابراهیم الدسوقی عبدالرحمن، «سیری در تلمود»از آدین اشتاین سالتز، «الکنز المرصود فی قواعد التلمود»، از روهلنج شارل لوران، «گنجینه ای از تلمود»از ابراهام کهن، «نقد و نگرشی بر تلمود»از ظفرالاسلام خان و. . .
۹-۵- معرفی پژوهش هایی پیرامون تاریخ یهود
این گروه از کتب اگرچه به طور مستقیم با موضوع مرتبط نبوده اند اما ارتباطی تنگاتنگ جهت زمینه چینی برای موضوع اصلی رساله به شمار می آیند. تاریخ بنی اسرائیل از زمانی شروع می شود که پرده ی حجاب افسانه های مبهم روی وقایع حقیقی آن را پوشانیده است افسانه و داستان ها به قدری در اعماق فکر و تصور بشر ریشه دار است که آن ها را به صورت حقایق واقعی جلوه می دهد به طوری که مردم معتقدند می توان آنچه را که در خاورمیانه اتفاق افتاده پایه و اساس تاریخ تمام جامعه بشری دانست. حقایق وافسانه ها با هم حاوی شرح دخول بنی اسرائیل در محیط و منطقه خاورمیانه از امپراطوری های رود نیل و رود فرات شروع می شود – در اطراف این دو رود پر برکت وسائل و موجباتی فراهم بود که مردم آن روزگاران بتوانند با امکانات متفاوت پایه و اساس تمدن هائی را بنا نهند. زمانی که تاریخ عبرانی ها شروع می شود مدتی از تاریخ برقراری دولت های سومر- عکاد و بابل سپری گشته و زندگی ده نشینی این اقوام به زندگی شهری تبدیل شده و طرز به کار بردن اعداد و محاسبات را برای انجام مقاصد خویش آموخته و مصری ها به جای خط شبیه نگاری خط میخی را فرا گرفته و در نوشتجات از آن خط استفاده کرده و به ساخته های خود رونق بیشتری داده بودند.^[۳۰] کتاب عهد عتیق در واقع یک سند کامل و متن متقن تاریخ آن قوم است که مورخان عبری آن را به قلم آورده اند و این تاریخ که سرگذشت حوادث آن قوم است از قرن هشتم قبل از میلاد آغاز می شود وکاملاً صحیح و موثق است، زیرا اکتشافات باستانشناسی،که به وسیله ی حفاری های علمی در خاک فلسطین به عمل آمده و پرده از روی فرهنگ گذشته ی ساکنان قدیم آن سرزمین برداشته است، همه مؤید و مثبت آن کتاب است.^[۳۱] گروهی از این دسته کتب به شکل موضوعی خاص به تاریخ می پردازند مانند «الدیانه الیهودیه و تاریخ الیهود»از إسرائیل شاحاک، «الیهود عبر التاریخ»از سلیمان ناجی، «التاریخ الحقیقی للیهود»از نجیب زینب، «موسوعه تاریخ الیهود»از محمود شاکر، «تاریخ الفلسفه و العلوم الیهودیه فی أرض الإسلام»از سلیم شعشوع، «تاریخ الشعب الیهودی»از ماکس مارجولیز و الکسندر مارکس، «تاریخ الیهود فی بلاد العرب فی الجاهلیه و صدر الإسلام»از إسرائیل ولفنسون، «یهود در گذشته و حال»از محمد ابراهیم جناتی و . . . و گروهی از این سری کتب به سرگذشت اقوام و اشخاص یهودی پرداخته اند که عبارتند از کتب سیره مثل: «سیره ی ابن هشام»، «سیره النبویه»از ابن کثیر دمشقی، «جوامع السیره النبویه»از علی بن احمد آندلسی(معروف به ابن حزم)، «الصحیح من سیره النبی الاعظم»از جعفر مرتضی الحسینی العاملی، «المسلمون و المسیحیون تحت الحصارالیهودی»از أحمس حسن صبحی، «تاریخ اورشلیم(بیت المقدس)»از جعفر حمیدی، «تاریخ ادیان در قرآن»از عبدالکریم گواهی و . . .
۹-۶- معرفی پژوهش هایی پیرامون صهیونیست و اسرائیل
این کتب درباره ی گروهی با عقاید خاص در بین قوم بنی اسرائیل است که به واسطه عملکرد خویش، تنها وارث نسب و نژاد قوم گردیده اند. یهودیان از آغاز تفکر صهیونیسم مبنی بر ایجاد دولتی یهودی در قرن ۱۹ تلاش جدی را برای احیای یهودیّت و از بین بردن دو دستگی و پراکندگی و گرد آوردن تمام یهودیان جهان در یک جا آغاز کردند، تا یهود دوباره موجودیّت از دست رفته خود را باز یابد. . . به همین منظور مؤسسات وسازمان های متعددی به وجود آمد و احزاب صهیونیستی بسیاری تأسیس شد. تمام رهبران، متفکران و روشنفکران که از میان این احزاب و گروه ها سربرآوردند، در یک چیز متفق القول بودند: پیدا کردن راهی برای رها شدن و نجات یافتن از پراکندگی و گردآمدن در یک جا. به همین مناسبت گروه های فراماسونری در اروپا گسترش یافت و بعضی از متعصبان یهود، همه ی سعی و تلاششان را برای به دست آوردن فلسطین«سرزمین موعود»متمرکز کردند. . . ^[۳۲] این گروه از یهودیان صهیونیسم، به جهت سوء استفاده از عنوان «بنی اسرائیل»، طالب باقی ماندن به عنوان بنی اسرائیل برای خویش هستند و دراین طریق از هیچ امری فروگذاری نمی کنند و در این راه دولت ساختگی خویش را با لفظ «اسرائیل»خوانده اند تا برای مردم اینگونه نمود نماید که ایشان پیرو اسرائیل۷یعنی حضرت یعقوب۷هستند و تعلیمات او را اجرا می نمایند و به همین شکل نام سرزمینهایی را که در آن به سر می برند منسوب به اسرائیل۷دانسته و اسامی یهودی برای آن ها انتخاب می کنند مثل «یهودا»، «سامره»، «اورشلیم»، «خلیج سلیمان»و. . . یهودیان زبان خویش را «عبری»قرار داده و رسانه ی رادیویی خویش را «صدای اسرائیل»نامیده اند. درحقیقت یهودیان صهیونیسم، از این الفاظ و معانی سوءاستفاده کرده اند و خودشان را به اسرائیل بسته اند.^[۳۳] این کتب مانند: «الشخصیه الیهودیه عبرالتاریخ»از جودت السعد،«الشخصیه الیهودیه من خلال القرآن»، از صلاح عبدالفتاح الخالدی، «التاریخ الخفی للصهیونیه»از رالف شوینمان، «إسرائیل»از إحسان أدیب مرتضی، «العنصریه الصهیونیه الیهودیه»از علی حسن طه، «الدیانه الیهودیه و تاریخ الیهود»از اسرائیل شاحاک، «تاریخ یهود- مذهب یهود»از اسرائیل شاحاک، «تاریخ یک ارتداد»از رژه گارودی، «روان شناسی سیاسی اسرائیل»از محمد احمد نابلسی، «ماجرای فلسطین و اسرائیل»از مجید صفاتاج و«سیاست و دیانت در اسرائیل»از محمد ماضی و «دنیا بازیچه ی یهود»از محمد حسینی شیرازی، «قدس شریف و مسجدالاقصی»از محمد حسینی شیرازی، «پایان اسلام نتیجه ی صلح با یهود»از محمد حسینی شیرازی، «القدس من الإسراء إلی وعدالآخره»از حسن الباش، «قرآن کریم و ادعای حق دینی یهود درفلسطین»از محمد ابراهیم ساعدی رودی،«تاریخ صهیونیسم»از ناهوم سوکولوف و. . .
۹-۷- معرفی پژوهش هایی پیرامون یهودیان جزیره العرب
مطالب اینگونه کتب بدین شرح است که محل سکونت یهودیان در شمال یعنی مدینه و در جنوب یعنی یمن، مورد ارزیابی قرار گرفته و همچنین نژاد این یهودیان و طوایف یهودی که به طور کلی می توان گفت سه گروه بنی نضیر و بنی قینقاع و بنی قریظه بیشتر از همه مورد توجه بوده اند و همچنین موقعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی یهود مدینه مورد بررسی بوده است. به این ترتیب مشخص می شود که پژوهش گران اغلب در این وادی تحت مباحث اقلیم شناسی، قدم گذارده اند و یا از لحاظ سیاسی و یا موضوعاتی مشابه موضوع رساله ی حاضر؛ با این تفاوت که تنها به بررسی مسائل یهودیان جزیره العرب پرداخته اند؛ بدون آن که به امر الگوسازی اقدام نمایند. لیکن امثال این کتب، در موارد اندکی که به موضوع رساله مرتبط بوده است،تا حدودی،مسیر را برای نگارنده ی این سطور مشخص نموده است و لذا از کتب معتبر در این زمینه بهره گیری لازم به عمل آمده است مانند کتاب های: «دوله الرسول فی المدینه»از صالح احمد العلی، «یهود الجزیره العربیه»از حسن کاظم الحسینی العاملی، «الإسلام و أزمه العصر»از برنارد لویس، «الیهود فی العالم العربی»از زبیده محمد عطا، «پیامبر۶و یهود حجاز»از مصطفی صادقی، «تحلیلی بر عملکرد یهود در عصر نبوی»از علی جدید بناب و. . .
۹-۸- معرفی پژوهش هایی پیرامون اسرائیلیات
گرچه موضوع این کتب از مباحث مهم مرتبط با یهودیان است، اما نسبت به رساله ی حاضر ارتباطی ناچیز دارد که در قسمت خود از آن یاد شده است. اسرائیلیات در واقع یکی از آفات اصلی تفسیر بالمأثور است، چه آن هایی که در واقع به عنوان تفسیر وارد کتب تفسیری شده اند و چه آن هایی که به پیامبران و ائمه ی معصومین: نسبت داده شده است ودر بخش زیادی از کتب تفسیری قرآنی اهل سنت و به میزان کمتری در کتب تفسیری شیعه وجود دارد؛ حتّی آن کتاب هایی که نویسندگانش سعی در بر حذر ماندن از این مقوله کرده اند؛ باز هم از این مصیبت در امان نمانده وگرفتار شده اند و این نشان دهنده ی گسترش اسرائیلیات بوده و این که اسرائیلیات دارای بافت و اندیشه ای پذیرفتنی است و همچنین تشخیص آن ها از واقعیات به آسانی ممکن نبوده است. بخش عظیمی از اسرائیلیات به داستان پیامبران:مربوط می باشد و از آن جایی که قصص الانبیاء، جزء منابع عقائد واحکام شرعیه نبوده است؛ به این جهت مفسران وغیره، حساسیت کمتری نسبت به این روایات نشان داده اند؛ علی الخصوص این که داستان پیامبران نوعاً در قرآن کریم به صورت مجمل ارائه شده است و در قصص الأنبیاء فقط، بر روی مسائل اصلی،که توضیح یک سری از اشتباهات عقیدتی و تاریخی است و در زمان نزول قرآن کریم در بین اهل کتاب رایج بوده و یا مسائلی که مربوط به عبرت و اخلاق های و سلوکها و مسائل اعتباری بوده اند؛ تکیه شده است و از آن جایی که فکر بشر گسترده بوده و از جهت پذیرفتن این داستان ها، آمادگی داشته است و همچنین وجود عالمان اهل کتاب، در کنار مسلمانان موجب گشته تا این که روایات و عقاید آن ها به مسلمانان سرایت نماید؛ به خصوص در زمانی که منع تدوین حدیث برقرار بوده و دست اهل کتاب، در گفتن قصص و داستانسرایی باز بوده است. این کتب مانند:. «الإسرائیلیات فی تفسیر الطبری دراسه فی اللغه و المصادر العبریه»از آمال محمدعبدالرحمن ربیع،«اسرائیلیات القرآن»، از محمد جواد المغنیه، «الإسرائیلیات و أثرها فی کتب التفسیر»از رمزی نعنانه،«الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث»از محمد حسین الذهبی،«الإسرائیلیات فی التراث الاسلامی»از مصطفی حسین، «الإسرائیلیات والموضوعات فی کتب التفسیر»ازمحمد بن محمد ابوشهبه،«الإسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفاسیر قدیماً و حدیثاً» از سعد یوسف محمود أبوعزیز،«پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن»از محمد تقی دیاری، «اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان های انبیاء در تفاسیر قرآن»از حمید محمد قاسمی و. . .
۹-۹- معرفی پژوهش هایی پیرامون بنی اسرائیل یا یهود در قرآن
آیات قرآن پیوسته انسان ها را به دین اسلام دعوت نموده و یهودیان نیز از این دعوت همگانی، مستثنی نبوده و به دین اسلام فرا خوانده شده اند. عفیف عبدالفتاح طباره به نقل از ولفنسون، مورخ اسرائیلی می نویسد:[اگر تعالیم پیامبر تنها به مبارزه ی با بت پرستی اکتفا می کرد و یهود را به اقرار رسالت خود دعوت نمی نمود؛درگیری بین یهود و مسلمین واقع نمی شد و یهود به دیده ی احترام به تعلیمات وی می نگریست و او را با مال و جان خود همراهی می کرد، تا بت ها را در هم کوبد و اندیشه های بت پرستان را از ریشه بر کند به این شرط که از آن ها اقرار و اعتراف به رسالت جدید را خواهان نباشد. زیرا طرز فکر یهودی، هرگز در مقابل چیزی که بخواهد او را از دینش جدا سازد تسلیم نمی شود و به رسالت پیامبری که از بنی اسرائیل نباشدگواهی نمی دهد.]^[۳۴]خداوند در آیاتی^[۳۵]، علاوه بر هدایت قوم بنی اسرائیل، به یادآوری از نعمتهای متعدد خویش بر ایشان می پردازد و یا آن که بنی اسرائیل را به قرآنی که از طرف خدا نازل شده و تصدیق کننده ی دستورات الهی می باشد که در نزد یهودیان است دعوت می نماید تا ایمان بیاورند و اولین دسته ای نباشند که به قرآن کفر ورزند و هدایت و راهنمائی او را، با ثروت ناچیزی از دنیا مبادله کنند، بلکه می بایست از خدای یکتا بترسند وقرآن را که کتاب حق است با اباطیل آمیخته نسازند وصفات پیامبری را که در کتاب خود خوانده و هماهنگ و منطبق با پیامبر اسلام۶است مخفی نسازند. این کتب از لحاظ موضوعی نزدیکترین مورد به عنوان رساله ی حاضر هستند اما با این تفاوت که در این کتب به شرح وقایع بنی اسرائیل و یهود در قرآن کریم یا در سوره ای خاص و یا تحت موضوعی خاص پرداخته شده است بدون آن که قصد شود تا از آیات الهی الگوسازی گردد و این مسئله تمایز رساله ی حاضر با این گونه کتب است. کتب حاوی این مطالب مانند: «بنوإسرائیل»از عامر الزوبعی،«بنوإسرائیل فی القرآن و السنه» از محمد سید طنطاوی، «بنوإسرائیل فی القرآن الکریم»از محمد عبدالسلام ابوالنیل، «الیهود فی القرآن»از محمود ابن شریف، «الیهود فی القرآن»از عفیف عبدالفتاح طباره، «یهود در المیزان»از حسین فعال عراقی، «الشخصیه الیهودیه من خلال القرآن»از صلاح عبدالفتاح الخالدی، «الشخصیه الیهودیه عبر التاریخ»از جودت السعد و. . .
۹-۱۰- معرفی پژوهش هایی پیرامون الگوسازی آیات الهی
به رغم آن که قرآن کریم، کتاب هدایت و راهنمای بشریت است و تلاشهای مستمر و ارزنده ای در مورد مطرح نمودن ابعاد گوناگون این معجزه ی آسمانی صورت پذیرفته است و این امر نیز به طور مستمر ادامه دارد؛ اما در زمینه ی پژوهش حاضر«الگوسازی قرآن کریم در مواجهه با یهود»، هیچ کتاب یا مقاله همنام و یا حتی مرتبط با رساله، یافت نگردید گرچه با اطمینان می توان گفت که هدف کتب نگاشته شده در این زمینه، متضمن این مهم بوده است و در همه ی رشته ها، مطالب مأخوذ از قرآن به قصد آموزش و یادگیری همگان است. به هر صورت عنوان الگوسازی در موضوعاتی دیگر به صورت تک نگاری، درباره ی آیات الهی و سرمشق قرار دادن آن ها به چشم می خورد که عبارتند از:«قرآن و قلمرو شناسی دین»از مصطفی کریمی،«راه قرآن»از آیت الله صدر، «اسلام و الگوی مصرف»از علی اکبر کلانتری،«گنجینه ی اصلاح الگوی مصرف»از مهدی هاشمی و حمیده رضایی، «تربیت قرآنی و راهکارهای آن»از احمدرضا همایون، «پیام های مدیریتی قرآن»از مسعود رجب نژاد، «نگاهی به شیوه های تربیتی در قرآن الگوهایی برای تمام فصول»از رضا رستمی زاده، «اسوه های قرآنی»از مصطفی عباسی مقدم،«روش شناسی قرآن در بیان عقاید»از محمد علی ایازی،«روش تربیتی اسلام»از محمد قطب و. . . این گونه کتب، به پاسخگوئی نسبت به این دسته از سؤالات مبادرت می ورزد مانند: قرآن چیست، چه اهدافی دارد و چه تأثیری در زندگی اعتقادی ما بر جای می گذارد و ویژگی های این کتاب کدام است؟ قرآن خود را چگونه معرفی کرده است، و معرفی این منبع دینی در میان منابع دیگر چه اهمیّتی در حوزه ی الگو بودن دارد؟ . . .
۹-۱۱- جمع بندی
با توجه به آنچه گذشت مشخص می گردد که سه عنوان «قرآن کریم»و «کتاب مقدس»و «یهود»، از زوایای گوناگونی مورد بحث و پژوهش محققان واقع گردیده است که در اینجا، تنها به ذکر نمونه هائی از هر مورد، اکتفا شده است؛ ولی به موضوعاتی با عنوان «الگوسازی از قرآن»، کمتر پرداخته شده است به ویژه در عنوان خاصّ رساله، که امید است در این زمینه به ویژه موضوع رساله، گامهای بلندتری برداشته شود. آنچه مسلّم است این است که قرآن کریم در امر الگو قرار گرفتن برای تمامی انسان های جهان در تمام مراتب و موارد، پیشقدم بوده است و دانش پژوهان قرآنی نیز بر این اساس قدم پیش گذارده اند تا به شکل بهینه مطالب قرآنی را در بین اقشار جامعه کاربردی نمایند، گرچه موضوع این رساله قبل از این، به شکل خاص کار نشده است.
۱۰- روش تحقیق