گفتار دوم: بهره­ مندی جنین از منافع اموال

 

در تعریف مالکیت گفتیم که سلطه و اقتداری است که به موجب آن مالک می ­تواند از تمامی منافع موضوع آن بهره­مند گردد. مالکیت اعیان هم سلطه و اقتداری است که شخص به عین مال دارد. در تعریف «عین» گفتیم که عین به معنی مالی است که دارای جرم و ابعاد باشد؛ یعنی قابل رؤیت و لمس است، که در مقابل آن منفعت قرار دارد و منفعت شامل هر مالی است که ممکن است از عین مال به دست آید؛ مانند میوه درخت، پشم گوسفند منفعت خانه، که شامل سکونت و حق استفاده از خانه

‌می‌باشد؛ (یعنی شخصی بدون این که مالکیت خانه را داشته باشد، مالک منافع خانه برای مدت معینی باشد). حال می­خواهیم در این گفتار به مصادیقی از مالکیت منافع، که بتوان در خصوص جنین آن ها را بررسی کرد، بپردازیم.

 

الف : حق انتفاع

 

«انتفاع قسمتی از مال است که از طریق اباحه آن به غیر برای منتقل الیه «حق انتفاع» حاصل می­ شود.»^[۴۲] طبق ماده ۴۰ ق.م: «حق انتفاع عبارت از حقی است که به موجب آن شخص می ­تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است. یا مالک خاصی ندارد، استفاده کند.»

 

البته باید متذکر شد در حق انتفاع نه تنها عین مال متعلق به دیگری بلکه منافع آن هم متعلق به دیگری است و فقط منتفع می ­تواند از آن استفاده کند. برخلاف اجاره که مستأجر نسبت به منافع برای مدت معینی مالکیت پیدا می­ کند.

 

حق انتفاع یکی از شاخه­ های مالکیت است، که در اثر عمل حقوقی می ­تواند از آن جدا شود و به دیگران تعلق یابد.

 

حال با این تعریف می­خواهیم بدانیم آیا به نفع جنین نیز ‌می‌توان حق انتفاع برقرار کرد یا خیر؟

 

طبق م ۴۵ ق.م : حق انتفاع را فقط درباره شخص یا اشخاصی ‌می‌توان برقرار کرد که در حین ایجاد حق مذبور وجود داشته باشند، ولی ممکن است حق انتفاع طبعاً برای کسانی هم که در حین عقد به وجود نیامده­اند، برقرار شود و مادامی که صاحبان حق انتفاع موجود هستند، حق مذبور باقی و بعد از انقراض آن ها حق زایل می­گردد.»

 

در صورتى که حق انتفاع براى کسانى که در حین عقد به وجود نیامده بتبع موجود برقرار شود و آن ها به وجود نیایند، مادامى‌که صاحبان حق انتفاع موجود هستند حق مذبور باقى و بعد از انقراض آن ها زائل می شود. (ماده «۴۵» قانون مدنى)و هم چنین هرگاه کسى حق انتفاع مالى را براى کسى و پس از او براى اولاد او قرار داد و آن کس اولادى نیاورد، یا آنکه یک طبقه به وجود آمد ولى بعداً مقطوع گردید، از تاریخ انقطاع در اثر نبودن منتفع حق انتفاع زائل می شود^[۴۳]

 

طبق «ماده۴۵» کسى که حق انتفاع به او منتقل مى‌شود (منتفع) باید در حین عقد موجود باشد؛ زیرا حق انتفاع به وسیله عقد پیدا مى‌شود و عقد همیشه بین دو طرف منعقد مى‌گردد، مثل: مالک و منتفع، البته به تبع موجود مى‌توان براى معدوم هم حق انتفاع برقرار نمود، مثلا: شخصى حق سکونت خانۀ خود را به دیگرى واگذار نماید و بگوید: این حق براى تو و یک طبقه از فرزندان تو باشد، در حالى که آن شخص هنوز هیچ فرزندى ندارد. و همین طور از باب وحدت ملاک وصیت و حقّ انتفاع، که بر اساس «مادّۀ ۸۵۱ ق. م» مى‌توان براى حمل، وصیت به مال کرد، و قرار دادن حق انتفاع براى حمل نیز صحیح است؛ زیرا حمل در حین عقد موجود است، ولى تملک او منوط به زنده متولّد شدن اوست.^[۴۴]

 

طبق بند ۲ از ماده۹۸۵ قانون مدنی مصر^[۴۵] که بیان می‌دارد حق انتفاع را می توان بموجب وصیت برای اشخاص متعاقب اگر در زمان وصیت در قید حیات باشند ایجاد کرد و برای حمل نیز این وصیت جایز است.

 

‌بنابرین‏ حق انتفاع را ‌می‌توان به تبع موجود برای معدوم برقرار کرد. فرضاً ممکن است حق انتفاع از ملکی برای شخصی در نظر گرفته شود و شرط شود که پس از فوت او فرزندان وی هم از این ملک منتفع گردند؛ هر چند در زمان انعقاد عقد انتفاع آن شخص دارای فرزندی نباشد.

 

حال آیا مستقلاً ‌می‌توان چنین حقی را برای جنین در نظر گرفت؟ آیا ‌می‌توان عقدی منعقد کرد که او را از منافع ملکی منتفع کند؟

 

طبق ماده ۹۵۷ قانون مدنی حمل از حقوق مدنی متمتع می­گردد، مشروط بر این که زنده متولد شود.

 

‌بنابرین‏ قانون‌گذار برای جنین نیز شخصیت حقوقی در نظر گرفته، ولی آن را مشروط به زنده متولد شدن او دانسته است و ‌می‌توان گفت حمل پیش از تولد دارای حیات بوده و ‌می‌توان حق انتفاع به سود او برقرار کرد که پس از زنده متولد شدن می ­تواند حق انتفاعی را استفاده کند، که به سود او برقرار شده است.

 

حق انتفاع دارای اقسامی ‌می‌باشد:

 

1. عمری

طبق ماده ۴۱ ق.م : «عمری حق انتفاعی است که به موجب عقدی از طرف مالک برای شخص، به مدت عمر خود یا عمر منتفع و یا عمر شخص ثالثی برقرار شده باشد.»

 

‌بنابرین‏ مالک می ­تواند به مدت عمر خود یا عمر جنین (در صورت زنده به دنیا آمدن) یا عمر شخص ثالث حق انتفاع را به سود جنین برقرار کند. اگر حق انتفاع برای مدت عمر جنین برقرار شده باشد، در صورت فوت مالک حق انتفاع از بین نمی­رود و وارثان مالک نمی ­توانند ادعایی نسبت به حق انتفاع داشته باشند.

 

قانون مدنی مصر پیرامون عمری با حقوق مدنی ایران در بعضی موارد نظر موافق و در پاره ای موارد نظر مخالف دارد. در ماده ۹۹۳ قانون مدنی مصر^[۴۶] حق انتفاع با انقضای مدت منقضی می شود و چنانچه مدت تعیین نشده باشد مدت آن بمدت عمر منتفع محسوب می شود و در هر حال حق انتفاع با مرگ منتفع حتی پیش از انقضای موعد زائل می‌گردد.لذا قانون مدنی مصر درهرحال فوت منتفع ‌را باعث زوال عمری می‌داند ولی قانون ایران درصورتی که مالک برای انتفاع مدتی معین نکرده باشد آن را حبس مطلق دانسته و حق مذبور تازمان فوت مالک خواهد بود مگر مالک قبل فوت خود رجوع نماید. درصورتی که عمری بمدت عمرمالک یا ثالث باشد فوت منتفع در صورتی که حق انتفاع به مدت عمر جنین برقرار شده باشد، پس از زنده به دنیا آمدن جنین و فوت او حق انتفاع برطرف می­گردد. همچنین در صورتی که حق انتفاع به نفع جنین و به مدت عمر شخص ثالثی برقرار شده باشد، با فوت شخص ثالث حق انتفاع برطرف می­گردد.لازم بذکر است قانون مدنی مصر در ماده ۹۹۵ اعلام می‌دارد که حق انتفاع در صورت عدم استفاده بمدت ۱۵ سال منقضی می‌گردد.

 

1. رقبی

طبق ماده ۴۲ ق.م : «رقبی حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار
می­ شود.» مثلاً مالک برای مدت ۳ سال، حق انتفاع ملک خود را به دیگری واگذار می­ کند، که ممکن است برای ۳ سال به نفع جنین برقرار شود، که در صورت زنده متولد شدن بتواند از منافع آن ملک به مدت ۳ سال منتفع گردد.

 

این عقد نیز همانند عقد «عمرى» لازم است و علت نامگذارى آن به «رقبى» یا از باب «ارتقاب» به معناى انتظار است؛ چرا که مالک انتظار انقضاى مدت را مى‌کشد تا از ملک خود بهره‌مند گردد، و یا از باب «رقبه» است چون رقبۀ ملک در اختیار منتفع قرار داده شده است. حق انتفاع در «رقبى» تا پایان مدت براى منتفع ثابت است و کسى حق ردّ آن را ندارد.^[۴۷]

 

۳- سکنی

 

حق انتفاع ممکن است سکونت در مسکنی باشد، که در این صورت سکنی نامیده می­ شود. این حق ممکن است به طریق عمری یا به طریق رقبی برقرار شود.^[۴۸]

 

مثلاً حق انتفاع به نفع جنین برقرار شود که به مدت عمر مالک یا شخص ثالث یا خود جنین پس از تولد بتواند به مدت عمرش در محل تعیین شده سکونت گزیند، که این حق سکنی به صورت عمری ‌می‌باشد و ممکن هم هست مدت زمانی برای سکونت تعیین شود؛ مثلاً به مدت ۱۰ سال که این حق سکنی به صورت رقبی ‌می‌باشد.