به دلیل اینکه تحقیق حاضر اکتشافی است، و در صدد کشف شاخص‌ها از منابع دینی می‌باشد، فاقد فرضیه مشخّصی است؛ ولی اجمالاً معتقدیم که کرامتِ انسان از مفاهیمی است که در الگوی پیشرفت اسلامی، دارای شاخص‌های روشنی در ساحت باور و نگرش و رفتار و ساختار می‌باشد، از این رو به بررسی این شاخص‌ها در سه ساحت فوق می‌پردازیم.

۱۰. ساماندهی تحقیق

باتوجه به پرسش‌های فرعی تحقیق، در این پایان‌نامه چهار فصل داریم: فصل اول به بررسی مفاهیم اصلی و کلیات تحقیق می‌پردازیم. در فصل دوم شاخص‌های کرامت انسانی در ساحت باور و نگرش را مورد بحث قرار می‌دهیم. در فصل سوم شاخص‌های کرامتِ انسان در ساختار را مورد بحث قرار می‌دهیم و در فصل چهارم شاخص‌های کرامتِ انسانی در ساحت رفتار را به بحث می‌گذاریم.

فصل اول: مفاهیم و کلیات

مقدمه

تدوین شاخص‌های توسعه و پیشرفت در گرو سه مرحله مفهوم‌سازی، استخراج معیارهای اساسی و سپس طرّاحی نماگرهای سنجش آن‌هاست^[۷] لذا این فصل از جایگاه مهمی در تحقیق ما برخوردار است زیرا مرحله اولِ تدوین شاخص‌ها، که در آن مفهوم‌سازی‌های مربوطه انجام می‌پذیرد، بر عهده این فصل است. اکثر مفاهیمی که در این فصل مطرح می‌شوند از مفاهیمی نیستند که صرفا نیاز به بیان مفهوم لغوی داشته باشند، بلکه علاوه بر آن باید به تبیین تحلیلی آن مفهوم نیز بپردازیم که به این مهم نیز پرداخته شده، و در هر یک اتخاذ موضع شده است. در این فصل برخی مباحث دیگر که در پژوهش مورد نیاز است، در ذیل مفاهیم طرح می‌‌گردد.

کرامت

توجه به عنوان تحقیق، ما را با چند مفهوم مبهم مواجه می‌کند، که مفهوم شناسی هر کدام به گونه‌ای تفصیلی محتاج تحقیقی مجزّاست؛ «کرامت‌انسانی» به عنوان دالّ مرکزی این تحقیق از مفاهیمی است که معرکه آراء اهل تحقیق واقع شده است، و هنوز اهل نظر بر تعریف واحدی تسالم نکرده‌اند، انگار همه «کرامت‌انسانی» را قبول دارند، ولی هر کسی تصوری از کرامت دارد و «کرامت‌انسانی» بر اساس تعریف خود را قبول دارد، و این کار ما را سخت می‌کند، برای درک بهتر مفهوم کرامتِ انسانی ابتدا مفهوم کرامت را مورد شناسائی قرار می‌دهیم.

تحلیل لغوی واژه کرامت

کرامت از واژه کرم اخذ شده است، کریم، تکریم، اِکرام، مَکارِم، کِرام از سایر مشتقات این واژه می‌باشد در اصطلاح لغوی «کریم: اسمی است که جامع انواع خیر و شرف و فضیلت هاست، و جامع هر چیزی‌ست که ستوده می‌شود…واژه» کََرَم ضدّ «لُؤْم» است… واژه «اکرم الرجلَ وکرَّمهُ» یعنی او را بزرگداشت و منزه داشت… هنگامی میگویند: «تکرَّم فلان عما یشینه» که پاک و منزه شود و خودش را از هر زشتی پیراسته کند «کرامه» اسمی است که به جای «اکرام» استعمال می‌شود^[۸]. برای واژه کرامت معانی متعددی گفته شده است شاید دلیل این تعدد، تعدد موصوفاتی است که با واژه کرامت توصیف می‌شوند برخی از این موصافات عبارتند از: خداوند: خدای کریم^[۹]؛ یا ملائکه: فرشتگان کریم و بزرگوار،^[۱۰] ‌یا قرآن: قرآن ارجمند^[۱۱] ، و انسان: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ» (اسراء/۷۰) و به راستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم؛ در استعمالات عربی گاهی «ارض» موصوف کرامت واقع می‌شود و به «ارض مکرمه» تعبیر می‌شود، جوهری می‌گوید: به زمینی که برای کشت و کار و رشد گیاهان خوب باشد می‌گویند «ارض مکرمه».^[۱۲] برخی از معانی کرامت عبارتند از:جود، اعطاء، سخاء، صفح و عفو، بخشش و گذشت، عظمت، نزاهت، اینکه چیزی مورد رضایت و پسندیده باشد، اینکه چیزی لئیم نباشد، اینکه چیزی نیکو باشد و چندین معنای دیگر….کرامت با هریک از موصوفات فوق به معنای متفاوتی آمده است، که یا خبر از تعدد معنای کرامت می‌دهد که در این‌صورت واژه «کرامت» مشترک لفظی می‌شود و یا اینکه واژه کرامت چیزی است که این معانی جزو افراد آن معنای اصلی می‌باشد، در این صورت کرامت مشترک معنوی است؛ چنین به نظر می‌رسد که هر یک از این معانی، بخشی از معنای کرامت هست نه همه معنای کرامت. در بین اقوال مختلفی که لغویون طرح کرده اند هیچ یک از اقوال به اندازه قول علامه مصطفوی رحمه الله صاحب التحقیق قرآن پژوه معاصر توجه نگارنده را به خود جلب نکرد ایشان بعد از نقل قول چند تن از لغویون می‌فرمایند: تحقیق اینست که معنای حقیقی واژه کرامت آنچیزی است که در مقابل پستی می‌آید همچنان که معنای عزت همان است که در مقابل ذلت می‌آید …ذلت آن چیزی است که با اذلال از ناحیه کسی که بالاتر است صورت می‌گیرد بر خلاف پستی و هوان، در مفهوم عزت و ذلت مفهوم استعلا و برتری اخذ شده است اما در معنای اکرام اینگونه نیست ، بلکه کرامت نوعی عزت و سربلندی در درون شخص است و در آن مفهوم استعلاء نسبت به رتبه پایین تر ، اخذ نشده است. اما مفاهیمی همچون جود، اعطاء، سخاء، صفح، عظمت ، نزاهت ، واینکه چیزی مورد رضایت و پسندیده باشد، و اینکه چیزی نیکو باشد یا مصون باشد یا لئیم نباشد ، این از آثار و لوازم کرامت است^[۱۳].

تحلیل فلسفی مفهوم «کرامت»

مفهوم کرامت از مفاهیمی نیست که اولاً مورد بحث و بررسی فلاسفه اسلامی قرار گرفته باشد بلکه از این جهت که از جنس مفاهیم است و مفاهیم با عنوان کلی‌شان مورد بررسی ایشان قرار گرفته‌اند، می‌توان آن را تبارشناسی مفهومی کرد. شهید مطهری درباره مفهوم «وجود» می‌فرمایند: لفظ «وجود» که بر همه اشیاء صدق می‌کند (آیا) از نوع لفظ «شیر» است که در هر جا اطلاق می‌شود مفهوم و معنای جداگانه‌ای دارد؟ یا از نوع لفظ «انسان» است که نماینده یک مفهوم عام است؟. مراجعه به وجدانیات ذهنی شکی باقی نمی‌گذارد که لفظ «وجود» ازنوع دوم است^[۱۴]… این لفظ نماینده معنایی است که آن معنا عام است و بر موارد متعدد مشترکا صدق می‌کند^[۱۵]. عین همین فرمایش در باره لفظ کرامت نیز جاری است؛ «کرامت» مانند لفظِ «وجود» مشترک معنوی است و این لفظ نماینده معنایی عام است که آن معنا بر موارد متعدد مشترکا صدق می‌کند. و «چون معنای کرامت هم بر واجب الوجود وهم بر ممکن الوجود به نحو اشتراک معنوی نه لفظی اطلاق می‌گردد، معلوم می‌شود که از سنخ ماهیت نبوده و داخل هیچ مقوله ماهوی نمی‌باشد^[۱۶]» وقتی دانستیم که مفهوم «کرامت» مفهومی ماهوی (مفاهیمی که ذهن انسان بطور خودکار و بدون نیاز به مقایسات و تعمّلات، آنها را از موارد جزئی، انتزاع می‌کند مانند مفهوم انسان و مفهوم سفیدی^[۱۷]) نیست، و این نیز به روشنی برای‌مان واضح است که مفهوم منطقی (مفاهیمی هستند که از ملاحظه مفاهیم دیگر و در نظر گرفتن ویژگی‌های آنها انتزاع می‌شوند. این مفاهیم فقط صفت برای مفاهیم دیگر، واقع می‌شوند و به اصطلاح هم عروض و هم اتّصافشان ذهنی است^[۱۸]) نیز نمی‌باشد، پس فقط می‌تواند از یک قسم دیگر مفاهیم باشد که به آن مفاهیم فلسفی (مفاهیمی که انتزاع آنها نیاز به کَند و کاو و مقایسه دارد مانند مفهوم علت و معلول^[۱۹]) گفته می‌شود، لذا به قطعیت می‌گوییم: مفهوم «کرامت» مفهومی فلسفی است و «ویژگی مفاهیم فلسفی این است که بدون مقایسات و تحلیل‌های عقلی به دست نمی‌آیند و هنگامی که بر موجودات حمل می‌گردند از انحاء وجود آن‌ها (نه حدود ماهوی آن‌ها) حکایت می‌کنند»^[۲۰]،پس «کرامت نحوه‌ی وجود و هستی خاصّی است که کامل‌ترین مصداق آن برای خدای سبحان ثابت است که دارای عالی‌ترین درجه وجود بوده، بلکه خود هستی محض است^[۲۱].» اما مراتب پایین‌تر کرامت برای انبیاء و اوصیاء در مراتب اولیه و علماء و شهدا و مؤمنین در مراتب بعدی و حتّی مراتب پایین‌تر تا به آنجا که ممکن است کسی از کم‌ترین مرتبه‌ی کرامت برخوردار شود مانند آنچه در برخی روایات درباره برخورد نبی اکرم صلی‌الله علیه و آله وارد شده است که ایشان با افرادی از مشرکین که دارای کم‌ترین مرتبه‌ی کرامت بوده‌اند رفتاری کریمانه داشته‌اند، و همواره امر می‌کردند که «اکرموا کریم کل قوم و ان خالفوکم^[۲۲]» شخص کریم و محترم هر ملتی را احترام کنید اگر چه با شما مخالف باشد.
با توجه به این‌که مفهوم کرامت از مفاهیم فلسفی است، و دانستیم که مفاهیم فلسفی انتزاعی هستند و این را می‌دانیم که «انتزاع مفهوم واحد، از امور کثیر، کاشف از حیثیت واحد و مشترکی بین آن‌هاست و دلیل آن این است که اگر حیثیت واحدی برای انتزاع مفهوم واحد، لازم نباشد، لازمه‌اش این است که انتزاع آن بدون ملاک باشد و بتوان هر مفهومی را از هر چیزی انتزاع کرد در صورتی که بطلان آن، روشن است^[۲۳]» سوال این‌ است که ملاک و منشاء انتزاع مفهوم «کرامت» چیست؟ ملاک و حیثیت واحدی که منشاء انتزاع این مفهوم است و در همه موارد صدق کرامت واحد است چیست؟ دراین‌جا معارف دینی به کمک فلسفه می‌آیند و آن را در یافتن منشاء انتزاع یاری می‌دهند.

کرامت در اندیشه اسلامی

از نگاه برخی از متفکرین اسلامی «کرامت» دارای دو بُعد سلبی و ایجابی می‌باشد، بُعد سلبی کرامت مفهومی به نام «نزاهت» است و بُعد ایجابی کرامت مفهومی تحت عنوان «نیل به اعتلاء و بلندی» که در برخی روایات از این بُعد به «مبادرت» تعبیر شده است، «ممکن است کسی از دنیا نزاهت داشته باشد و به دنائت آلوده نباشد، اما به کرامت نرسد. ولی خدای سبحان می‌خواهد انسان به مقام مکرمین راه پیدا کند. یعنی بفهمد پستی چیست؟ و چیزهایی که انسان را پست می‌کنند، کدامند؟ و بداند که از آن‌ها چگونه نجات پیدا کند؟ وقتی از نقص رهید، چگونه به کمال برسد؟ چون اگر به کمال نرسد، کریم نخواهد شد. تنها نجات از نقص، انسان را کریم نمی‌کند …اگر کسی از دنیا نجات پیدا کرد، تازه به صفت سلبی کریم رسیده است و کریم غیر از صفت سلبی یعنی نجات و نزاهت از پستی طبیعت، یک وصف ایجابی هم دارد و آن نیل به اعتلاء و بلندی ماورای طبیعت است. اگر کسی فرومایه نبود، ممکن است کریم هم نباشد، چون فرومایگی و کرامت نقیض هم نیستند، بلکه اگر کسی فرومایه نبود و از اعتلای روحی هم برخوردار بود، کریم است^[۲۴]».
این بُعد از کرامت مورد توجه روایات نیز هست برخی از روایات اساساً کرامت را به نزاهت معنا کرده‌اند در کتاب شریف غررالحکم روایتی از حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام نقل شده است، که ایشان می‌فرماید: إنما الکرم التنزّه عن المعاصی^[۲۵]؛ همانا کرامت نزاهت از بدی‌هاست. یا در روایت دیگری می‌فرمایند: الکریمُ من تجنَّب المحارمَ و تنزَّه عن العیوبِ^[۲۶]؛ کریم کسی است که از محرمات اجتناب کند و از عیوب پاک باشد^[۲۷]. از این دو روایت اخیر رابطه مستقیم بین نزاهت و کرامت فهمیده می‌شود. با بیان فوق این فرمایش رسول خدا صلی‌الله علیه و آله نیز بهتر فهمیده می‌شود که فرمود: وَ لَا تُسَمُّوا الْعِنَبَ الْکَرْمَ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ هُوَ الْکَرْمُ^[۲۸]… «به انگور «کَرم» نگویید همانا این مؤمن است که «کَرم» است» برخی گفته‌اند «به این دلیل به انگور «کَرم» گفته می‌شد که از آن شراب گرفته می‌شد و شخص در حال مستی به راحتی بذل و بخشش می‌کرد، اما رسول خدا مؤمن را به این نام اَولی دانست»^[۲۹] چون که ملاک واقعی کرامت از نظر قرآن تقواست، آنجا که می‌فرماید: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ»(حجرات/۱۳) «در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست؛» به بیانی دیگر چون مردم نسبت انگور را با حالات (بخشش از روی مستی) هنگام مستی که نوعی «کرامتِ پنداری» در آن بود، مورد توجه قرار می‌دادند به آن «کَرم» می‌گفتند، اما رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم از این امر نهی فرمودند، و آنان را متوجّه «کرامت حقیقی» که توامِ با نزاهت است، کردند؛ که مؤمن دارای این‌گونه کرامتی است.
با توجه به این‌که در اکثر گفتگوهای پیرامون «کرامت انسان» سوالِ از منشاءِ کرامتِ انسان پاسخ در خوری دریافت نمی‌کند، اگر کرامت را به «نزاهت» تعریف کنیم چه بسا پاسخ این سوال نیز بهتر داده شود، به این بیان که «انسانی که از خصال بدی همچون کینه، بخل، حسادت، نزیه باشد او را کریم می‌نامیم ولی اگر انسانی دارای یکی از این اوصاف باشد چگونه او را کریم بنامیم؟ بلکه در این صورت به او می‌گوییم: اَکرِم نفسَک عن البخل او عن الحَسَد» پس می‌توان ادعا کرد تا نزاهت نباشد کرامت حاصل نمی‌شود و هر چه نزاهت بالاتر رود کرامت بالاتر می‌رود، بنابراین می‌توان گفت منشاء کرامت انسان نزاهت اوست.
آنچه بیان شد ناظر به رکن سلبی مفهوم کرامت بود؛ اما رکن ایجابی کرامت که همان نیل به اعتلاء و مبادرت بر انجام فضایل بود، نیز مبتنی بر روایاتی از امیرالمومنین‌علی‌علیه‌السلام است، از ایشان نقل شده است که فرمودند: لِلْکِرَامِ فَضِیلَهُ الْمُبَادَرَهِ إِلَى فِعْلِ الْمَعْرُوفِ وَ إِسْدَاءِ الصَّنَائِعِ^[۳۰] از خصوصیات اهل کرامت، فضیلت مبادرت به انجام معروف و اعطاء دست رنج‌ها است. روایت ذیل در مورد برخی کرامت‌های خاص نیز مشعر به همین معنا است، امیرالمومنین‌علی‌علیه‌السلام فرمودند: «المبادره إلى العفو من أخلاق الکرام^[۳۱]». آنچه فیلسوف بزرگ اسلامی مرحوم فارابی به آن اشاره کرده است نیز ناظر به همین دو بُعد از مفهوم کرامت است ایشان در ذکر شرایط رئیس مدینه فاضله می‌گوید: «ان یکون کبیر النفس محباً للکرامه^[۳۲]» «حاکم باید بزرگ منش و دوستدار کرامت باشد» و سپس در شرح آن می‌نویسد: «تکبُرُ نفسُه بالطَّبع عن کل ما یَشینُ من الامور و تَسْمُو نفسُه بالطَّبع الی الارفعِ منها^[۳۳]» «نفس و روح حاکم باید بالطبع از هر چه او را زشت می‌کند پیراسته باشد، و به امور والا و بلند گرایش داشته باشد».

تعریف نهایی کرامت

اکنون پس از آنکه برایمان روشن شد که «کرامت» مفهومی فلسفی است و دانستیم که از جمله مفاهیم انتزاعی هست که با ملاک واحدی ولی به صورت شدید و ضعیف، بر همه افرادش صدق می‌کند، با ملاحظه ارکان این مفهوم، که در واقع همان منشاء انتزاع مفهوم «کرامت» است؛ کرامت را این‌گونه تعریف می‌کنیم: «نوعی بزرگی، حرمت، شرافت و ارزش وجودی^[۳۴] است که از مرتبه وجودیِ یک موجود انتزاع می‌شود و این مرتبه وجودی، دارای دو رکن سلبی و ایجابی است، رکن سلبی عبارتست از نزاهت آن موجود از عیوبی که منافی کمالش می‌باشد، و رکن ایجابی عبارتست از آمادگی و میل و رغبت برای مبادرت به انجام چیزی یا پذیرش چیزی که مقتضای کمالش می‌باشد»، هر دو رکن فوق دارای مراتبِ مختلف شدید و ضعیف است، این معنا از کرامت بر همه مواردِ صدقِ واژه‌ی کرامت، قابل حمل است، و همین معنا را ملاک صدق کرامت می‌دانیم.
برخی بر اساس نظام معرفتی و ارزشی خاصّی که دارند ممکن است برای موجودی، یک مرتبه وجودی در نظر بگیرند، و از آن مرتبه وجودی خیالی، نوعی «کرامت» برای آن شیء انتزاع کنند، این تعریف شامل مفهوم کرامت از منظر ایشان نیز می‌شود؛ مانند برخی اقوام و گروه‌های دینی، که برای اصنافی از حیوانات، حرمت و کرامت خاصی قائلند همچنان که هندوها برای گاوها کرامت و احترام قائلند.

کرامت انسان

«کرامت انسان» از مفاهیمی است که بیش از همه ریشه در آیات شریفه قرآن کریم و احادیث ائمه هدی علیهم السلام دارد. اگر چه ما در ادبیات فلسفی نیز با تعابیری نظیر «ارزش انسانی»، «حرمت انسان»، و… مواجه هستیم اما هیچ یک از این تعبیرات حاوی گستره و قوام معنای «کرامت انسان» در قرآن و نگاه دینی نیست. قرآن تصریح می‌کند که: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً»، (اسراء/۷۰) و به راستى ما فرزندان آدم را گرامى داشتیم، و آنان را در خشکى و دریا (بر مرکبها) برنشاندیم، و از چیزهاى پاکیزه به ایشان روزى دادیم، و آنها را بر بسیارى از آفریده‏هاى خود برترى آشکار دادیم. علامه طباطبائی در تفسیر المیزان می‌فرمایند: این آیه و آیات شریفه قبل از آن، سیاق واحدی دارند، همه برای امتنان بر نوع بشر آمده‌اند و در آن، نعمت‌هایی که خداوند به نوع بشر و همه فرزندان آدم عنایت کرده است، ذکر می‌شوند؛ و این دالّ بر اینست که کرامتی که خداوند در این آیه ذکر کرده است شامل همه افراد بشر می‌شود و اختصاص به گروه خاصی ندارد.^[۳۵] اشارات زیادی در روایات نیز وجود دارد دال بر اینکه انسان یا فرزندان آدم علی نبینا و آله وعلیه السلام دارای کرامت می‌باشند از آن جمله است این فرمایش امیرالمومنین علی علیه‌السلام: یا مالک… فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ^[۳۶]. «ای مالک …همانا مردمان دوگونه اند یا در دین با تو برادرند یا در خلقت با تو برابر». این فرمان علوی به مالک اشتر نیز اشاره به نوعی احترام مساوی بین شهروندان جامعه اعم از مسلمان وغیر مسلمان دارد این حرمت و توصیه به رعایت آن نیز نشان دهنده وجود نوعی «کرامت» در انسان است که از آن به «کرامت انسانی» تعبیر می‌شود.
با توجه به تعریفی که برای «کرامت» عرض کردیم اگر بخواهیم کرامت انسانی را تعریف کنیم می‌گوییم: «کرامت انسان» یعنی: «نوعی بزرگی، حرمت، شرافت و ارزش وجودی انسان که ازمرتبه وجودی انسان انتزاع می‌شود و یا برای او اعتبار می‌شود، آن مرتبه وجودی دارای دو بُِعد سلبی و ایجابی هست بُعد سلبی عبارتست از نزاهت انسان از عیوبی که منافی کمال اوست و بُعد ایجابی همان میل درونی و آمادگی برای انجام افعالی است که مقتضای کمال اوست و او را برای وصول به کمال نزدیک می‌کند».
این تعریف از کرامت بر «انسان در مرحله فطرت» قابل صدق است زیرا انسان به گونه‌ای خلق شده است که در مرتبه وجودی فوق قرار دارد و دارای دو رکن سلبی و ایجابی فوق نیز می‌باشد امام خمینی در این باره می‌فرمایند: حق تبارک و تعالی با عنایت و رحمت خود، به ید قدرت خود که طینت آدم اوّل را مخمّر فرمود، دو فطرت و جبلّت به آن مرحمت فرمود یکی اصلی و دیگری تََبَعی که این دو فطرت، بُراق سیر و رَفرَف عروج او است به سوی مقصد و مقصود اصلی؛ و آن دو فطرت، اصل و پایه جمیع فطریاتی است که در انسان مخمّر است و دیگر فطریات شاخه ها و اوراق آن است. یکی از آن دو فطرت که سِمَت اصلیت دارد، فطرت عشق به کمال مطلق و خیر و سعادت مطلقه است که در کانون جمیع سلسله بشر، از سعید و شقی و عالم و جاهل و عالی و دانی، مخمّر و مطبوع است؛ و اگر در تمام سلسله بشر، انسان تفحص و گردش کند و جمیع طوایف متشتته و اقوام متفرقه در عالم را تفتیش کند، یک نفر را نیابد که به حسب اصل جبلّت و فطرت، متوجه به کمال و عاشق خیر و سعادت نباشد… و دیگری از آن دو فطرت، که سمت فرعیت و تابعیت دارد، فطرت تنفّر از نقص و انزجار از شرّ و شقاوت است که این مخمّر بالعرض است، و به تبعِ آن فطرت عشق به کمال، تنفّر از نقص نیز مطبوع و مخمَّر در انسان است^[۳۷]. فطرت عشق به کمال رکن ایجابی این مرتبه وجودی است و فطرت تنفر از شر و شقاوت رکن سلبی این مرتبه وجودی می‌باشد این نزاهت نیز مانند همه دارائیهای انسان از جانب خداوند به انسان افاضه شده است و خداوند انسان را نزیه آفرید تا بتواند به کمالات بیشتر و نزاهت فزونتری دست یابد. مانند اینکه وقتی سائل از انسان درخواستی می‌کند لازمه اینکه انسان بتواند دل از مال بکند نزاهت او از بخل و دلبستگی به اموال دنیا و ترس از فقر و هزاران نقص است اما این نزاهت درونی به تنهایی او را متصف به صفت کرامت نمی کند بلکه باید در صورت امکان به مقتضای کرامت که همان بخشش است نیز مبادرت کند در این صورت متصف به کرامت می‌شود.
همچنان که می‌دانیم کرامت یک مفهوم دارای مراتب است که برخی مصادیق آن در اوج و برخی از مصادیق دیگر در مراتب پایین‌تر هستند؛ و مطابق آیه کریمه «ولقد کرمنا بنی آدم»(اسراء/۷۰) همه فرزندان آدم از یک کرامت مشترک حداقلی برخوردارند که همان کرامت فطرت (فطری) است.

اقسام کرامت

چون واژه «کرامت» از واژگانی است که در موارد مختلف و با ملاک‌های مختلفی استعمال می‌شود لذا دسته بندی این مفهوم به اقسام مختلف به شفافیت فضای مباحث پیرامون «کرامت» کمک میکند؛ چه بسا این اقسام قسیم یکدیگر نباشند، زیرا ما به شیوه استقرائی این اقسام را یافته‌ایم از این رو برخی از این اقسام از جهت مصداقی متداخل هستند؛ اهم این تقسیمات عبارتند از:

۱-۶-۱. کرامت حقیقی

کرامت حقیقی که همان کرامت به لحاظ مرتبه وجودی است، و موجودی که از مرتبه وجودی بالائی برخوردار است از کرامت والائی برخوردار است و موجودی که از مرتبه پایینی برخوردار است حائز کرامت والائی نیست، مانند کرامت خداوند و کرامت موجودات ملکوتی و هر نوع کرامتی که از مرتبه وجودی یک شیء انتزاع می‌شود مانند کرامت انسانی و کرامتی که برخی موجودات به آن متصف می‌شوند.

۱-۶-۲. کرامت اعتباری

کرامتی است که ناشی از اعتبار و جعل است، گاهی کرامت اعتباری علاوه بر اینکه دارای جعل است ریشه در واقعیت نیز دارد و اعتبار و جعل بر اساس آن واقعیت صورت گرفته اما گاهی کرامت اعتباری ریشه در واقعیت وجودی ندارد و صرفا بر اساس باورهای جامعه و یک نظام معرفتی شکل می‌گیرد؛ در برخی نظام‌های معرفتی چه بسا برخی حیوانات دارای کرامت ویژه‌ای باشند که این نوع از کرامت «کرامت اعتباری» و مختص همان جامعه و آیین خاص می‌باشد حرمتی که برخی افراد به اعتبار جایگاه اجتماعی خود دارا می‌باشند نیز از مصادیق این نوع کرامت می‌باشد. در منابع دینی اشاراتی به همین نوع کرامت وجود دارد مانند آنچه در قصه اسیران جنگ مسلمانان با ایرانیان در زمان خلیفه دوم آمده است که امیرالمومنین علی علیه السلام به حاکم وقت درباره کیفیت برخورد با اسیران او را به این فرموده رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم متذکر شد که: اکرموا کریم کل قوم و ان خالفوکم^[۳۸]. کریمِ هر قومی را اکرام کنید اگر چه با شما مخالفت کنند.

۱-۶-۳. کرامت ذاتی

«مقصود از کرامت ذاتی آن است که خداوند انسان را به گونه‌ای آفریده که در مقایسه با برخی موجودات دیگر از لحاظ ساختمان وجودی، امکانات و مزایای بیشتری دارد یا تنظیم و ساختار امکاناتش به شکل بهتری صورت پذیرفته و در هر حال از دارایی و غنای بیشتری برخوردار است…این کرامت به اختیار انسان ربطی ندارد و انسان چه بخواهد و چه نخواهد، از این کرامت برخوردار است؛^[۳۹] منظور ما از کرامت انسانی در این تحقیق، همین قسم از کرامت است، و بحث‌مان مستقیماً مربوط به قسیم این قسم، یعنی کرامت‌های اکتسابی نمی‌شود، بررسی کرامت‌های اکتسابی، حوزه وسیعی از کرامت‌ها را می‌گیرد که اگر بخواهیم پیرامون آن بحث کنیم، می‌توانیم آن را در مجموعه‌ای مجزّا تحت عنوان «نظام تکریم و جوایز در اسلام» به بحث بگذاریم، که خارج از بحث کرامتِ انسانی است زیرا آن بحث اختصاص به کسانی دارد که با ایمان به خدا یا با تلاش و پیروی از عقل و دانش به کرامت‌های اکتسابی خاصّی رسیده‌اند، ولی کرامتِ انسانی مشترک بین همه انسان‌هاست و بدون تلاش و به صورت خدادادی بین همه فرزندان آدم مشترک است.

کرامت اکتسابی

همان «کمال‌هایی است که انسان در پرتو ایمان و اعمال صالح اختیاری خود به دست می‌آورد. این نوع کرامت، برخاسته از تلاش و ایثار انسان و معیار ارزش‌های انسانی و ملاک تقرب در پیشگاه خداوند است… در این کرامت، نه همه انسان‌ها برتر از دیگر موجوداتند و نه همه آن‌ها فروتر یا مساوی با دیگر موجودات هستند^[۴۰]. کرامت اکتسابی به نوبه خود نیز به دو قسم تقسیم می‌شود:

۱-۶-۴-۱. کرامت اکتسابی فردی

«گاهی کرامت و فضیلت یک انسان بدون توجّه به بُعد اجتماعی و ارتباط او با دیگر انسان‌ها مدنظر قرار می‌گیرد. در این حالت، این فضیلت، جنبه شخصی پیدا کرده و تنها برای خود او یک ارزش محسوب می‌شود؛ مانند تقوا یا عبادت. از دیدگاه اسلامی، عبادت و تقوا ارزش به حساب می‌آیند، هر چند شخص زندگی اجتماعی نداشته باشد و به صورت فردی و تنها زندگی کند^[۴۱].» «کرامت فردی که در اثر تقوای فردی حاصل می‌گردد با احکام اجتماعی و حقوق ارتباط ندارد؛ مگر این که تقوای فردی، به گونه‌ای در دیگران تاثیر بگذارد^[۴۲]» «کرامتی که از آیه شریفه إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ استفاده می‌شود، یک کرامت فردی است نه یک کرامت اجتماعی و حقوقی، ….در این حالت، با تقواترین انسان با یک فرد معمولی که در پناه جمهوری اسلامی زندگی می‌کند، دارای ارزش حقوقی یکسانی هستند»^[۴۳]

۱-۶-۴-۲. کرامت اکتسابی اجتماعی

«گاهی ارزش‌ها و فضیلت‌هایی که یک انسان دارا است، مربوط به زندگی اجتماعی او و ارتباطی است که با دیگر انسان‌ها دارد، در این حالت نظام حقوقی شکل می‌گیرد. نظام حقوقی ناظر به زندگی اجتماعی و مدنی انسان‌ها است، در این نظام، ارتباط یک فرد با افراد دیگر و تاثیر و تاثّر مثبت یا منفی انسان‌ها روی یکدیگر مورد توجّه است^[۴۴].» «بنابراین، صرف این‌که بگوییم: هر کس تقوایش بیشتر باشد نزد خدا کرامت و عزّت بیشتری دارد، یک مساله‌ی حقوقی ایجاب نمی‌کند، وقتی «تقوا» با «حقوق» پیوند می‌خورد که تقوا در ارتباط با دیگر انسان‌ها مورد توّجه و ارزیابی قرار گیرد؛ مثلا شخص متّقی به دیگر افراد جامعه خدمت می‌کند و نسبت به آنها دلسوز است، در این حالت ممکن است گفته شود این شخص باید مورد احترام واقع شود. لزوم احترام به او- به عنوان یک امر حقوقی- به خاطر تاثیری است که او در جامعه نسبت به دیگر افراد دارد.^[۴۵]» تاثیری که افراد در جامعه دارند نیز متفاوت است، گاهی کسی در حوزه محدودی مانند یک روستا یا یک محلّه تاثیرگذار است، این شخص از کرامت حقوقی خاصّ خود برخوردار است ولی افرادی هستند که در حوزه‌ای فراتر از زمان و مکان تاثیرگذارند، همانند انبیاء و ائمّه علیهم‌السلام، طبیعی است که ایشان از کرامت حقوقی بیشتر و بالاتری برخوردارند، و چه بسا بتوانیم احکامی را که درباره دشنام‌دهنده به پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله و امامان علیهم‌السلام گفته شده است، در این چارچوب قرار دهیم، زیرا ایشان به دلیل تاثیری که در حوزه فرازمانی و فرامکانی خویش دارند از کرامت حقوقی مضاعفی برخوردارند، و کسی که به ایشان توهین کند در واقع به اساس انسانیت توهین کرده است.

مراتب کرامت

همانطور که قبلا اشاره شد مفهوم «کرامت» از مفاهیم مشکّک است که دارای مراتب ضعف و شدّت است، ما در مواجهه با آیات و روایات با واژه‌ی کرامت به وفور برخورد می‌کنیم، و همه این موارد اشاره به یک مرتبه از مراتبِ کرامت ندارند، بلکه هر یک اشاره به مرتبه‌ی خاصّی دارند که برای درک بهتر هر یک از آن موارد، لازم است در باره مراتبِ کرامت شناختی داشته باشیم؛ برخی از این مراتب را جهت توجّه به تفاوت هر مرتبه ذکر می‌کنیم:

کرامت مطلقِ حقیقی

این مرتبه از کرامت فقط از آن خداست و اوست که معدن کرامت است و در قرآن با تعابیری نظیر «فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ‌«(نمل/۴۰)، «اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ‌«(علق/۳)، «و یَبْقَى وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلاَلِ وَ الْإِکْرَامِ»(الرحمن/۲۷)، به کرامت وی اشاره شده است، خداوند واجد تمام صفات جلال و جمال است، از هر عیبی منزّه است و مظهر تمام کمالات است، بدین سان مظهر کرامت است، و اقسام دیگر کرامت نیز از شعاع کرامت حقیقی خداوند منشعب شده اند و در ربط به کرامت اصیل خداوند هستند.

کرامت ملکوتی

این نوع کرامت فراطبیعی بوده، مختص فرشتگان خدا «کِراماً کاتِبین»(انفطار/۱۱)، عرش الهی«العرش الکریم»(مومنون/۱۱۶)، رزق بهشتی«مغفره و رزق کریم»(انفال/۷۴)، و حاملان عرش است.^[۴۶]

کرامت وجودی

منظور از این مرتبه کرامت، کرامتی است که همه موجودات مانند جمادات، حیوانات، و مانند آن به دلیل آن که برخوردار از مرتبه وجود هستند، به آن متصف می‌شوند یا به این دلیل که نشانه‌ای از نشانه‌های خداوند هستند به آن متصف می‌شوند؛ این فراز دعای سحر به همین مرتبه کرامت اشاره دارد آنجا که می‌خوانیم: اللهم انی اسئلک من آیاتک باکرمها وکل آیاتک کریمه اللهم انی اسئلک بآیاتک کلها^[۴۷]؛ مطابق این دعا همه آیات خداوند چون حاکی از اویند و نشانه اویند کرامت دارند، و در این بین انسان کامل «از آن رو که کَوْن جامع و خلیفه خدا در زمین و نشانه او در همه عوالم است، کریم ترین آیات الهی و بزرگ ترین حجت های اوست؛ چنانکه در این روایت مولا و سرورمان امیرالمومنین می فرماید: «ان الصوره الانسانیه اکبر حجج الله علی خلقه و هی الکتاب الذی کتبه بیده و هی مجموع صوره العالمین…؛ همانا صورت انسان بزرگ‌ترین حجت‌های خدا بر خلقش و همان کتابی است که خدا با دست خود نوشته، و اوست مجموع صورت همه جهانیان…»^[۴۸]

کرامتِ تکوینی بشری

آن مرتبه از کرامت که «شامل همه انسان ها می‌شود. نه تنها رنگ، نژاد، اقلیم و…در آن اثری ندارد، بلکه ملاک های برتری حقیقی مانند ایمان، علم، جهاد و …نیز نقشی ندارد. از این رو قرآن کریم جمیع فرزندان آدم علیه السلام را مشمول این تکریم معرفی کرده است «ولقد کرمنا بنی آدم و حملناهم فی البرّ والبحر و رزقناهم من الطیبات وفضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا»^[۴۹] این تکریم از طرف خداوند به «دو شکل ظاهری و معنوی تحقّق یافته است؛ تکریم ظاهری… به تفاوت‌های ظاهری و جسمی انسان با سایر حیوانات بر می‌گردد؛ مانند : ایستاده راه رفتن، خوردن و آشامیدن با دست، قدرت بر نوشتن، خوش ترکیبی، زیبایی صورت، اعتدال مزاج، قدرت بر تفهیم دیگران با کلام و نطق و اشاره، تسلط بر طبیعت، تهیه اسباب معاش و…که در کلام برخی مفسران آمده و در برخی روایات نیز بدان اشاره شده است. تکریم معنوی انسان به عقل است که بسیاری از تکریم های ظاهری از آن نشات می‌گیرد»^[۵۰] البته می‌توانیم اختیار، آزادی اراده، و در یک کلمه وضعیت «فطرت» را نیز از ملاک های تکریم معنوی بدانیم، این نوع از کرامت در واقع همان کرامتی است که از آن به «کرامت ذاتی»^[۵۱] یا خدادادی^[۵۲] تعبیر می‌شود.

کرامت اکتسابی غیر ایمانی

ممکن است برخی از افراد بشر در عین حالی که ایمان نیاورده اند اما با پیمودن راه فطرت وعقل خود یا به دلیل شرایط اجتماعی دارای برخی کرامت ها باشند؛ کرامت این عده اگر چه به درجه کرامت اهل ایمان نمی رسد اما در عین حال در سیره پیامبر اکرم و اوصیاء ایشان کرامت این عده رعایت می‌شد و به ما نیز توصیه کرده اند که آنها را اکرام کنیم. موارد زیادی داریم که در صدر اسلام نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله افرادی از مشرکین را به دلیل برخورداری از این نوع کرامت مورد اکرام اقرار دادند.

کرامت اکتسابی ایمانی

این نوع کرامت به اراده و اختیار خود انسان بستگی دارد و همان تکریم به ایمان، تقوا و… است و همه انسان ها حائز این نوع کرامت نیستند بلکه فقط مومنین هستند که از این نوع کرامت برخوردارند، البته مومنین در احراز این نوع کرامت به حسب درجات ایمان دارای مراتب مختلفی هستند، از نگاه قرآن کریم «با تقواترین آنها با کرامت‌ترینشان هستند»، از این نوع کرامت به «کرامت اکتسابی»^[۵۳] تعبیر می‌شود، زیرا «تقوا یک امر اختیاری و اکتسابی است نه یک امر ذاتی و خدادادی، و انسان باید آگاهانه و از روی اختیار، با اطاعت از دستورات الهی ویژگی تقوا را در خود ایجاد کند»^[۵۴] آنچه در این تحقیق محل بحث ماست، و ما قصد استخراج شاخص‌های آن را داریم، «کرامت انسانی» که یک مرتبه‌ی حدّاقلی از کرامت انسانهاست و بین همه انسان‌ها مشترک است.

شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر بر اثربخشی فرایند انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران

1. 1. ۴. ۲. اهداف فرعی تحقیق

شناسایی عوامل موثر عامل انتقال در اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران
شناسایی عوامل موثر کانال انتقال در اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران
شناسایی عوامل موثر مورد انتقال در اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران
شناسایی عوامل موثر گیرنده انتقال در اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران
شناسایی عوامل موثر محیط تقاضا در اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران

1. 1. ۵. فرضیات تحقیق

عامل انتقال بر اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران موثراست.
کانال انتقال بر اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران موثر است.
مورد انتقال بر اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران موثر است.
گیرنده انتقال بر اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران موثر است.
محیط تقاضا بر اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران موثر است.

1. 1. ۶. سوالهای تحقیق

سوالهای اصلی و فرعی این تحقیق به شرح زیر می باشند.

1. 1. ۶. ۱. سوال اصلی تحقیق

عوامل موثر بر اثربخشی فرایند انتقال فناوری در حوزه صنایع لبنی تهران کدامند و اولویت بندی آنها چگونه است؟

1. 1. ۶. ۲. سوالات فرعی تحقیق

عوامل موثر عامل انتقال بر اثربخشی انتقال تکنولوژی درحوزه صنایع لبنی تهران کدامند ؟
عوامل موثر کانال انتقال بر اثربخشی انتقال تکنولوژی درحوزه صنایع لبنی تهران کدامند ؟
عوامل موثر مورد انتقال بر اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران کدامند؟
عوامل موثر گیرنده انتقال بر اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران کدامند؟
عوامل موثر محیط تقاضا بر اثربخشی انتقال تکنولوژی در حوزه صنایع لبنی تهران کدامند؟

1. 1. ۷. کلیات روش تحقیق

این تحقیق از منظر نوع استفاده، از نوع کاربردی و به لحاظ تقسیم‌بندی بر مبنای هدف، از نوع توصیفی- پیمایشی است. زیرا به دنبال بررسی، جستجو و کشف مؤلفه‌های تاثیرگذار بر اثربخشی فرایند انتقال فناوری بوده و به همین منظور از روش پیمایشی در آن استفاده شده است. در این تحقیق، پس از بررسی ادبیات موضوع، عوامل مؤثر بر اثربخشی فرایند انتقال فناوری بدست آمده و پس از انجام مطالعات تطبیقی و همچنین با بررسی ادبیات موضوع در این زمینه، الگوی مفهومی تحقیق تدوین گردید. بدین ترتیب به لحاظ تقسیم ­بندی بر اساس گردآوری داده‌ها و روش تحلیل، تحقیق از رویکرد کمی برخوردار می‌باشد که در این قسمت از پژوهش با ساخت پرسشنامه (حاصل از نتایج ادبیات تحقیق و نظرخواهی از خبرگان موضوع) و توزیع آن در میان نمونه آماری تحقیق که شامل تعدادی از کارشناسان شرکت های فعال در حوزه صنایع لبنی هستند، به جمع آوری نتایج تحقیق و پس از آن بررسی و تحلیل نتایج با بهره گرفتن از آزمون های آماری مناسب اقدام گردیده است.

1. 1. ۸. قلمرو تحقیق

از لحاظ قلمرو مکانی و موضوعی باید اذعان داشت چون در این تحقیق به مطالعه شرکت های صنایع لبنی در تهران پرداخته می شود ، پس از این رو این تحقیق از لحاظ قلمرو مکانی در شهر تهران و از لحاظ قلمرو موضوعی در حوزه عوامل موثر بر اثر بخشی فرایند انتقال تکنولوژی در زمینه طراحی و تولید محصولات لبنی است. قلمرو زمانی این تحقیق نیز در یک بازه شش ماهه از اسفند ماه ۱۳۹۳ تا شهریور ۱۳۹۴ قرار دارد.

1. 1. ۹. سازماندهی پژوهش

پژوهش حاضر به این صورت سازماندهی شده است که در فصل یک به کلیات تحقیق پرداخته می شود. در ادامه در فصل دوم، ادبیات مربوط به موضوع پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. در ابتدای این فصل در مورد صنعت لبنی و ضرورت توجه به انتقال فناوری و اثربخشی آن صحبت شده است. در ادامه مفاهیم فناوری و انتقال فناوری تشریح شده و مدلها و فرایندهای انتقال فناوری ذکر گردیده و معیارهای اثربخشی آنها نیز از ادبیات موضوع استخراج شده اند. در فصل سوم روش شناسی تحقیق تشریح گردیده است. فرایند اجرایی تحقیق ، جامعه آماری ، نحوه تعیین حجم نمونه آماری، روش های نمونه گیری، روش های گردآوری داده ها و روش های تعیین روایی و پایایی، ابزارهای گردآوری داده در این فصل بیان شده اند. سپس در فصل چهارم داده های جمع آوری شده مورد تحلیل قرار گرفته و نتایج و جداول مرتبط با آنها آورده شده است و در نهایت در فصل پنجم با بهره گرفتن از نتایج حاصل از تحلیل داده ها به پرسشهای اصلی و فرعی تحقیق پاسخ داده شده و توصیه هایی برای سیاستگذاران و فعالان این حوزه ارائه گردیده است.

1. 1. ۱۰. اهمیت صنعت لبنی کشور

دست یابی به ظرفیت تولید محصولات پروتئینی و لبنی تا سطح حدود ۹۳ درصد از محصولات و نهاده های مصرفی در زیر بخش دام در داخل کشور از دستاوردهای غرور آفرین در آخرین برنامه ریزی ۳۰ ساله نظام جمهوری اسلامی است زیرا اوایل انقلاب، ۴۰۰ میلیون دلار محصول لبنی به کشور وارد می‌شد و بیش از ۸۰ درصد شیر و لبنیات مصرفی کشور، بسته‌بندی سنتی و غیربهداشتی داشت، اما هم اکنون نزدیک به ۱۰۰درصد محصولات لبنی تولیدی کشور، صنعتی و بهداشتی است و نه تنها واردات محصول به کشور قطع شده، بلکه ایران، صادرکننده محصولات لبنی به بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای همسایه است^[۴].در حال حاضر، حدود ۱۰۷۰ برند فعال لبنی در کشور وجود دارد که این برندسازی، رقابت قابل توجهی را در صنعت لبنیات رقم زده است^[۵]. از نظر تولید نیز ایران ۱ در صد تولید محصولات لبنی را در جهان به خود اختصاص داده است و با اختصاص روزانه ۸۰۰ تن شیر خام صرفا برای تولید محصولات صادراتی و با صادر کردن محصولات لبنی به همسایگان خود مانند عراق و افغانستان و ترکمنستان توانسته است بسته به بازار آن کشور از ۶۰ درصد تا ۹۳ درصد بازار محصولات پروتئینی و لبنی کشور های همسایه خویش را در دست بگیرد که ارز آوری بسیار مناسبی را برای کشور به ارمغان آورده است.^[۶] همینطور از نظر تولید داخلی شرکت پگاه با فروش ۲۱۰۰ میلیارد تومان محصول تا پایان سال ۹۲، بالاترین میزان فروش را در میان کل صنایع غذایی کشور داشته و این برند لبنی، تولیدکننده بیش از ۷۰۰ نوع محصول در سراسر کشور است. اما در سالهای اخیر این دستاوردها علاوه بر شرایط اقلیمی تحت فشار سیاست های تجاری، توسعه واردات و افزایش قیمت نهاده ها قرار گرفته است و اکنون بعد از گذر از شرایط و از طرفی افزایش قیمت نسبی محصولات لبنی در بازار داخلی امیدواریهایی را در فعال شدن محرک های اقتصادی و در جهت رونق بازار و بهبود شرایط تولید حداقل در سال های آینده ایجاد کرده است. همینطور با توجه به این نکته که سرانه مصرف محصولات لبنی در کشور ۸۵ کیلوگرم به ازای هر نفر است که این سرانه در کشور های آمریکا و کشورهای اروپایی نزدیک به ۱۷۰ کیلوگرم می باشد و تقریبا می توان گفت مصرف سرانه محصولات لبنی در ایران نصف کشور های توسعه یافته می باشد^[۷].با توجه به اشتغال زایی و پر درامد بودن این صنعت ،رسیدن مصرف سرانه محصولات لبنی به مقدار استاندارد بین المللی،وزارت جهاد کشاورزی و وزارت صنعت، معدن و تجارت که متولیان این کار می باشند می توانند با سیاستهای تشویقی برای تولید داخل و صادرات این نوع محصولات به روند رو به رشد این صنعت کمک شایانی کنند. (آقاجانی، ۱۳۹۳)
همچنین وزارت صنعت، معدن و تجارت هدف گذاری صادرات ۸۰۰ میلیون دلاری در صنایع لبنی در سال ۹۴ را در دستور کار قرار داده است و این در حالی است که نسبت به سال ۹۳ رشد ۳۰ درصدی را شامل می شود که در سال ۹۴ عمده بازار صادراتی محصولات لبنی کشور عراق با ۵۱۲ میلیون دلار است که ۸۰ درصد صادرات فرآورده های لبنی را به خود اختصاص داده است و بعد از آن افغانستان با ۵۳ میلیون دلار، پاکستان با ۲۷ میلیون دلار و امارات با ۱۰ میلیون دلار قرار دارند. (گزارش دفتر صنایع غذایی، دارویی و بهداشتی وزارت صنعت،معدن و تجارت).

1. 1. ۱۱. مدل مفهومی تحقیق

مارکرهای DNA در یک تقسیمبندی کلی به دو گروه مارکرهای مبتنی بر واکنش زنجیرهای پلیمراز و مارکرهای غیرمبتنی بر واکنش زنجیرهای پلیمراز تقسیم میشوند.
۱-۵-۱-۲-۲-۱- مارکرهای DNA غیرمبتنی برPCR
مارکرهای غیرمبتنی برPCR ، مارکرهایی هستند که بدون استفاده از واکنش زنجیرهای پلیمراز تولید میگردند واساس کار آنها بر پایه برش قطعات DNA ژنومی با بهره گرفتن از آنزیمهای برشی استوار میباشد.
RFLP :Restriction Fragment Lenghth Polymorphism
چندشکلی در طول قطعات حاصل از برش به وسیلهی آنزیمهای محدودگر، مهمترین مارکر گروه مارکرهای غیرمبتنی برPCR می‌باشد.
این تکنیک در اوایل دهه ۱۹۸۰ معرفی گردید، چندشکلی به وجود آمده در اثر هیدرولیز DNA به وسیله یک اندونوکلئاز محدودگر، چندشکلی پس از دو رگه شدن یک کاوشگر نشاندار شده با قطعات جدا شده روی ژل الکتروفورز و انتقال روی یک غشاء آشکار میشود(تکنیک سادرن).
۱-۵-۱-۲-۲-۲- مارکرهای DNA مبتنی برPCR
مارکرهای DNA مبتنی بر PCR مارکرهائی هستند که استفاده از آنها منوط به استفاده از محصولPCR میباشد. با بهره گرفتن از تکنیک PCR در این مارکرها، دیگر نیازی به تهیه کاوشگر و انجام هیبریداسیون آن با قطعاتی DNA ژنومی برای آشکارسازی تفاوتها نبوده و پلیمورفیسم به شیوه دیگری بررسی می‌گردد.

اساس کار در این گروه از نشانگرها بر پایه استفاده از یک توالی الیگونوکلئوتیدی به عنوان پرایمر برای تکثیر قطعه خاصی از DNA استوار می‌باشد.
از جمله مهمترین مارکرهای این گروه میتوانISSR , SSR , DAF , AFLP , RAPD را نام برد.
RAPD:Random Amplified Polymorplic DNA
DNA چندشکلی تکثیر شده تصادفی که اختصاراً رپید نامیده میشود، یکی از مارکرهای این گروه است. دراین روش قطعاتی از ژنوم نمونه های مختلف بطور تصادفی تکثیر شده و سپس قطعات تکثیر شده توسط الکتروفورز بر روی ژل آگارز از یکدیگر جدا میگردند. و برای تکثیر DNA بوسیلهPCR از یک پرایمر ۸ تا ۱۰ نوکلئوتیدی با توالی دلخواه و تصادفی استفاده میشود.
Amplified Fragment Length Poly morphism : AFLP
تفاوت طول قطعات حاصل از تکثیر که بصورت اختصاری AFLP نامیده میشود، گروه دیگری از مارکرهای مبتنی برPCR میباشد. با این روش مارکرهایی تولید میشوند که مزایای RAPD , RFLP را تواماً دارا میباشد. پایه و اساس این تکنیک که اولین بار در سال ۱۹۹۵ ارائه گردید، تکثیر انتخابی برخی قطعات از بین تمام قطعات برش یافته DNA ژنومی می‌باشد.
DAF:DNA Amplification Fingerprinting
یکی دیگر از نشانگرهای مبتنی بر PCR که از نظر اصول تکنیکی بسیار شبیه RAPD می‌باشد،DAF یا انگشت نگاری با DNA تکثیر شده می‌باشد.
SSR: Simple Sequence Repeats
ردیفهای کوتاه تکرار شونده دستهای دیگر از مارکرهای مبتنی بر PCR می‌باشند که بنام میکروساتلایتها نیز خوانده میشوند. استفاده از این تکنیک بر پایه این واقعیت است که یک سری توالیهای ساده و کوتاه دو تا پنج نوکلوتیدی به صورت تکراری در ژنوم بسیاری از موجودات یوکاریوتی وجود دارند. اساس کار مارکر SSR را که یک مارکر چنداللی و همبارز بوده و تنوع درون مکانی را نشان میدهد، تشکیل میدهند.
Inter Simple Sequence Repeats :ISSR
نشانگرهای ISSR از جمله نشانگرهای مبتنی بر PCR هستند که مزایای هر سه نشانگر SSR, AFLP,RAPD را دارا و فاقد معایبی از قبیل تکرارپذیری کم و هزینه بالا میباشد(سانتالا، ۱۹۸۸).
از این نشانگر به منظور تکثیر قطعهای از DNA بین دو ریزماهواره که در ژنوتیپ یک گونه در حالت عکس یکدیگر قرار گرفتهاند، استفاده میشود.
این نشانگر تا حدودی مشابه نشانگر RAPD میباشد با این تفاوت که در اینجا آغازگرها همان توالی ریزماهواره میباشند که در یک انتها َ۳ یا ۵َ به ۴-۲ بازپورین یا پریمیدین متصل شدهاند.
در واقع همین مسئله مزیت این نشانگر نسبت به SSR و RAPD را موجب شده است چرا که مشکل پرایمرهای تصادفی در RAPD و انجام کلونینگ و توالی یابی ناحیه متصل به ریزماهوارهها و طراحی پرایمر در SSR که بسیار دشوار و هزینهبر است را برطرف نموده است. نحوه توارث آن همانند RAPD غالب است و در نتیجه هتروزیگوسیتی را نشان نمیدهند.
همانگونه که میدانیم ریزماهوارهها اغلب غیرعملکردی هستند و استفاده از نشانگرهای SSR فقط به شناسایی ارقام یا ردهبندی گونهای محدود میشود اما نتایج آزمایشها نشان میدهد نشانگر ISSR به عنوان ابزاری مفید در نقشهیابی ژنتیکی و انگشت نگاری DNA قابل استفاده است.
ISSR نشانگر مولکولی با کاربرد آسان است که بهDNA الگوی کمی نیاز دارد. این روش دادههایی حاوی اطلاعات مفید، سریع قابل تکرار و ارزان ارائه مینماید.
۱-۶- دلایل استفاده از نشانگرهای مولکولی در زمینه گیاهان دارویی
نشانگرهای مولکولی دارای کاربرد فراوان در اصلاح گیاهان دارویی هستند. فاکتورهایی همچون خاک و شرایط آب و هوایی، بقای یک گونه خاص و همچنین محتوای ترکیب دارویی گیاه را تحت تاثیر قرار میدهند. در چنین حالاتی علاوه بر اینکه بین ژنوتیپهای مختلف یک گونه تفاوت دیده میشود از لحاظ ترکیب دارویی فعال نیز اختلاف وجود دارند.
در هنگام استفاده تجاری از گیاه دو فاکتور، کیفیت نهایی داروی استحصالی گیاه را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
تغییر محتوای یک ترکیب دارویی خاص در گیاه مورد نظر
اشتباه گرفتن یک ترکیب دارویی خاص با اثر کمتر که از گیاهان دیگر بدست آمده است به جای ترکیب دارویی اصلی که از گیاه اصلی به دست میآید.
چنین تفاوتهایی، مشکلات زیادی را در تعیین و تشخیص گیاهان دارویی خاص با بهره گرفتن از روش‌های سنتی (مرفولوژیکی و میکروسکوپی) به دنبال خواهد داشت.
بنابراین با توجه به مشکلات موجود در زمینه شناسایی گیاهان دارویی با بهره گرفتن از روش های سنتی و با توجه به پیشرفت محققین در زمینه ایجاد نشانگر DNA، استفاده از یک تکنیک نوین میتواند ابزاری قدرتمند در استفاده کارا از گونه های موثر دارویی محسوب شود.
از جمله مزایای این نشانگرها، عدم وابستگی به سن و شرایط فیزیولوژیکی و محیطی گیاهان دارویی است که این فاکتورها نقش مهم و محدود کنندهای در تولید و تکثیر گیاهان دارویی دارند. پروفیلی که از انگشت نگاری DNA یک گیاه دارویی بدست میآید، کاملاً به همان گونه اختصاص دارد که در اصلاح و تکثیر یک گونه برتر بسیار حائز اهمیت است. همچنین برای استخراج DNA به عنوان ماده آزمایشی در آزمایشات نشانگر مولکولی، علاوه بر بافت تازه، میتوان از بافت خشک نیز استفاده نمود واز این رو، شکل فیزیکی نمونه برای ارزیابی آن گونه اهمیت ندارد.
نشانگرهای مختلفی بدین منظور ایجاد شدهاند که از آن جمله میتوان به روش های مبتنی بر هیبریداسیون (مانند RFLP)، روش های مبتنی بر PCR (مانند AFLP) و روش های مبتنی بر توالییابی (مانندITS ) اشاره کرد (قاسمی دهکردی، ۱۳۸۰).
۱-۷- اهداف مشخص تحقیق
در این پژوهش اهداف ذیل دنبال میشود:
بررسی و مطالعه وقوع تنوع سوماکلونال در نمونه های حاصل از کشت بافت گیاه بارهنگ با بهره گرفتن از نشانگرهای ISSR
بررسی تاثیر نوع ریزنمونه، ترکیبات محیط کشت و تعداد واکشت بر میزان پلیمورفیسم در نمونه های گیاه بارهنگ
فصل دوم
بررسی منابع
۲-۱- بررسی مرور منابع
میرمعصومی(۲۰۰۱)، تولید موسیلاژ در کشت بارهنگ نیزهای(Plantago Lanceo lata) را مورد مطالعه قرار داد. در این مطالعه قطعات جدا کشت ریشه و دانه رستهای ده تا بیست روزه گیاه بارهنگ نیزهای، روی محیطهای کشت پایه B5, NT,MSH,MS با غلظت‌های مختلف از تنظیم کنندههای رشد کشت گردیدند. بهترین محیط کشت از نظر القاء کالوس در محیط کشت MSHI محتوی ۴/۰ میلیگرم در لیتر۲,۴-D گزارش شد. بیشترین مقدار موسیلاژ در محیط کشت MSHII محتوی۱/۰ میلیگرم در لیتر KIN تولید شد. مقدار موسیلاژ در محیطهای کشت مختلف بین ۴/۱۰ درصد تا ۷۳/۱۴ درصد وزن خشک متغیر بود. همچنین، مقدار موسیلاژ کالوس تقریباً ۳ برابر بیشتر از بذر و ۵/۱ برابر بیشتر از ریشه و برگ برآورد شد.
میرمعصومی(۱۳۷۱)، با بررسی تولید موسیلاژ در تیره بارهنگ در شرایط کشت بافت و کشت در مزرعه گزراش کرد که از نظر نقش محیط کشت در تولید موسیلاژ میتوان ۴ محیط را در نظر گرفت، بطوری که محیطهای MSH-2 تا MSH-4 بهترین گروه بوده و محیطهای B5-2، NT-1، MS-2، NT-4 و ۴-B5 ضعیفترین گروه راتشکیل میدهند. تولید موسیلاژ کالوس بارهنگ در محیط MSH-3 بالاترین است و ۵/۳۲ درصد وزن خشک کالوس را موسیلاژ خام تشکیل میدهد ، میتوان گفت در این تحقیق، تولید موسیلاژ خالص کالوس بارهنگ به حداکثر ۲۲ درصد رسیده است.
رحیمی و همکاران(۱۳۹۰)، تنوع ژنتیکی و برآورد وراثت پذیری عملکرد و موسیلاژ دانه در اکوتیپ‌های بارهنگ را مورد ارزیابی قرار دادند، نتایج تجزیه واریانس نشان داد که در بین اکوتیپها تنوع معنیداری از نظر صفات مورفولوژیک و عملکرد دانه وجود دارد. ضرایب تغییرات ژنتیکی و فنوتیپی وزن موسیلاژ در یک گرم به ترتیب ۳۲/۲۰ درصد و ۸۸/۲۰ درصد برآورد گردید. نتایج همبستگی نشان داد که وزن موسیلاژ با مقدار تورم در یک گرم(۷۹/۰-= r) همبستگی منفی و با وزن هزار دانه(۶۹/۰=r) و شاخص برداشت (۶۶/۰r=) همبستگی مثبت و معنی داری داشت. همچنین، نتایج نشان داد که در بین صفات مورد بررسی ضریب تغییرات ژنتیکی و فنوتیپی برای کاتالاز بیشترین ۹۵/۴۶= CVg درصد و ۹۸/۴۷CVP= درصد برای آسکوربیک پراکسید از ۲۳/۵=CVg درصد و ۲۲/۶=CVP درصد کمترین بود. در بین صفات مورد ارزیابی کلروفیل کل بیشترین(۲۴/۹۸ درصد) و آسکوربیک پراکسید از(۷۷/۷۰ درصد) کمترین وراثتپذیری در بین صفات بیوشیمیایی را داشتند.
ابراهیمزاده و همکاران(۱۳۷۵)، در بررسی تشکیل کالوس و تولید موسیلاژ در قطعات جداکشت برگ و ریشه چهار گونه بارهنگ گزارش کردند، قطعات برگ و ریشه چهار گونه بارهنگ تخممرغیP.ovata) ( بارهنگ بزرگ (P.major) بارهنگ کلکی (P.psyllium) و بارهنگ نیزهای(P.lanceolata) در پنج محیط کشت پایه MSH, MSV , B5, NT, MS با غلظتهای هورمونی متفاوت کشت گردید و شرایط مناسب برای تشکیل کالوس مشخص شدند. بارهنگ کلکی، بیش از گونه های دیگر توانایی تشکیل کالوس از خود نشان داد و گونه های دیگر به ترتیب زیر تخم مرغی، نیزهای و بزرگ در گروه های بعدی قرار گرفتند. مناسبترین محیط برای کشت برگ و ریشه به ترتیب اندازه کالوس از بزرگ به کوچک، NT-1 برای بارهنگ کلکی (۹۷/۵ میلیمتر) NT-1 برای بارهنگ تخممرغی(۹۱/۴ میلیمتر) MSH برای بارهنگ نیزهای(۱۷/۴ میلیمتر) و B5-2 (38/2 میلیمتر) برای بارهنگ بزرگ است. مناسبترین محیط برای کالوسها حاصل از برگ و ریشه، و به ترتیب میانگین مقدار موسیلاژ از بالا به پایین MSH-3 برای بارهنگ بزرگ(۵/۲۰ درصد)، NT-3 برای بارهنگ نیزهای(۵۴/۱۲ درصد) است. بنابر این، توانایی تولید موسیلاژ در کالوس بالا بوده و از کشت در شیشه نیز میتوان برای تولید موسیلاژ استفاده نمود. بعلاوه بارهنگ کلکی با کشت در شیشه تولید بیشتری از خود نشان میدهد و به گونه های بارهنگ تخممرغی و بارهنگ بزرگ نزدیکتر میشود.
ساریهان و همکاران(۲۰۰۵)، بررسی تولید ساقه باززایی شده در (Plantago Afra L.) انجام شد. تولید ساقه باززایی شده در شرایط درون شیشهای از هیپوکوتیل و کوتیلدون کشت شده از دانه های یک هفتهایpsyllium درمحیط MS که حاوی مقادیر مختلف KIN+IBA, TDZ+IBA, BAP+IBA, BAP+NAA بود بوجود آمدند.تولید ساقه باززایی شده در بالاترین مقدار تولید از هیپوکوتیل(۱۷/۲۳) در محیط MS حاویM IBA μ۹۸/۰ وμM TDZ ۹۱/۰ مشاهده گردید.ساقه های باززایی شده در MS حاویM IBA μ ۹۸/۰- μM TDZ ۹۱/۰ و در ظرف حاوی mM NAA 22/3 بهترین ریشهزایی را دارا بودند. گیاهان ریشه‌دار به خاک منتقل شده و پس از وفق یافتن به منظور گل دادن و ایجاد دانه به گلخانه منتقل شدند.
رضوی و همکاران (۱۳۸۸)، در یک تحقیق خواص مهندسی دانه بارهنگ، در یک سطح رطوبتی تعیین گردید به طوریکه متوسط جرم هزار دانه mg 147 ومیانگین دانسیته توده، دانسیته حقیقی و درصد تخلخل به ترتیبkg/m³ ۸/۷۰۱ و kg/m³1283 و %۳/۴۵ محاسبه شد. ضریب اصطکاک استاتیک برای ۵ سطح تخته چند لایه، لاستیک، شیشه، فایبرگلاس و ورق گالوانیزه اندازه گیری شد و مقادیر میانگین آن به ترتیب ۵۱/۰، ۴۶/۰، ۳۶/۰، ۳۵/۰، ۳۳/۰ تعیین شد. زاویه ریپوز تخلیه و زاویه ریپوز پرکردن به ترتیب ۱/۳۶ و ۱/۱۸ درجه و سرعت حد M/S 86/1 به دست آمد توسط پردازش تصویر میانگین طول و عرض و سطح به ترتیب mM 9/778 و mM 8/514 و MM² ۱۰^۴ × ۶۳۴۴/۲۹و میانگین ضریب کرویت، ضریب گردی، نسبت نما به ترتیب ۹۹۶/۰ ، ۶۲/۰ و ۵۲/۱ بدست آمد.
راهنشان (۱۳۸۶)، پاسخهای فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی قطعات جداکشت چند گونه بارهنگ تحت تنش شوری Nacl را مورد مطالعه قرار دادند. وزن تر و خشک کالوس، P.ovata با افزایش غلظت نمک کاهش پیدا کرد. در گونهP.psyllium وزن تر و خشک کالوس‌ها در ۷۵ میلی مولار افزایش معنی داری را نشان داد. محتوای موسیلاژ در کالوس‌های حاصل P.ovata با افزایش شوری افزایش یافت. در کالوس‌های ریشه‌ایP.psyllium تنها در غلظتهای بالای Nacl محتوای موسیلاژ افزایش نشان داد.
اردکانی و همکاران(۱۳۸۳)، بررسی تولید و نگهداری کشت سلولی گیاه بادرنجبویه و مقایسه متابولیت‌های تولید شده در کالوس با گیاه کامل را انجام دادهاند. نتایج بدست آمده نشان داد که بیشترین درصد ترکیبات موجود در اسانس گیاه را سیترونلال، نرال، ژرانیال و بتاکاریوفیلن تشکیل میدهند. در مقابل، کالوس هیچ گونه ترکیب اسانسی تولید نکرد. اما بررسی مقدماتی روی عصاره کالوس نشان داد که سلولها، تانن تولید کردهاند.

بر اساس استانداردهای حرفه ای حاصل از نتایج تحقیقات معتبر و شواهد موجود، بهترین مراقبت را به مددجو/بیمار ارائه دهد.
تمامی مداخلات پرستاری را با حفظ عزت و احترام مددجو/بیمار و خانواده ی وی انجام دهد.
حداکثر کوشش خود را برای حفظ اسرار بیمار،رعایت حریم خصوصی او، احترام به استقلال فردی و کسب رضایت آگاهانه،بعمل آورد.

با شناسایی و گزارش خطاهای حرفه ای همکاران تیم درمانی از بروز صدمات احتمالی به بیمار/ مددجو پیش گیری کند.
در صورت خطا در مداخلات پرستاری، صادقانه به مددجو/ بیمار توضیح دادهف در هر شرایطی راستگویی و انصاف را سرلوحه کار خود قرار دهد.
توانایی های جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی خود را حفظ کند و ارتقاء دهد.
در جهت حفظ صلاحیت حرفه ای، دانش و مهارتهای خود را به روز نگه دارد.
توانمندی و دانش کافی برای مراقبت موثر و ایمن، بدون نظارت مستقیم را داشته، در برابر اقدامات خود پاسخگو باشد.
به گونه ای عمل کند که اعتبار و حیثیت حرفه اش زیر سوال نرود.
توجه داشته باشد که از نام و موقعیت وی جهت تبلیغ تجاری محصولات استفاده نشود.
از پذیرش هدیه و یا هرگونه امتیازی از مددجو/بیمار یا بستگان وی، که ممکن است موجب معذوراتی در حال یا آینده شود پرهیز کند.
۳-پرستار و ارائه خدمات بالینی
پرستار باید:
خود را با ذکر نام، عنوان و نقش حرفه ای به مددجو/بیمار معرفی نماید.
ارائه مداخلات پرستاری را با احترام کامل به مددجو/بیمار و حفظ شان وی انجام دهد.
خواسته های مددجو/بیمار را صرف نظر از سن،جنس،نژاد،موقعیت،وضعیت اقتصادی،سبک زندگی،فرهنگ،مذهب،باورهای سیاسی و توانایی جسمی او، مورد توجه و ملاحظه قرار دهد.
مراقبتها را مبتنی بر دانش روز و قضاوت صحیح پرستاری انجام دهد.
ارتباطی همراه با ملاطفت در رفتار و کلام داشته باشد، به نحوی که با جلب اعتماد مددجو/بیمار بتواند نیازها و نگرانیهای وی را دریابد.
قبل از انجام هرگونه مداخله پرستاری رضایت آگاهانه بیمار یا سرپرست قانونی وی را جلب کند. در همین راستا اطلاعات کافی در مورد اقدامات پرستاری را در اختیار بیمار قرار دهد تا بیمار امکان قبول یا رد آگاهانه خدمات مراقبتی را داشته باشد.
هنگام ارائه یک محصول جدید یا بکارگیری آن در بالین، آگاهی کامل از خطرات احتمالی آن وسیله داشته باشد و همچنین اطلاعات لازم در مورد فواید و مضرات استفاده از آن محصول را در اختیار مددجو/بیمار بگذارد تا امکان انتخاب آگاهانه برای وی فراهم شود.
آگاه باشد هیچ کس حق ندارد بجای یک فرد بالغ صلاحیت دار،رضایت دهد و در مورد کودکان، حق رضایت جزء مسئولیتهای قیم قانونی است.
جهت توانمند سازی مددجو/بیمار با توجه به طرح مراقبتی و برنامه ترخیص، به مددجو/بیمار و خانواده وی آموزش دهد.
به طور استثناء، در مواقع اورژانس که اقدام درمانی در اسرع وقت برای حفظ زندگی مددجو/بیمار ضروری است،بدون رضایت بیمار اقدامات لازم را شروع کند.
در شرایطی که بیمار/مددجو قادر به اعلام رضایت نبوده، اطلاع از خواسته وی نیز امکان پذیر نباشد، بر اساس استانداردهای موجود و با در نظر گرفتن مصلحت مددجو/بیمار، مناسبترین اقدام را برای او انجام دهد.
برای بی خطر بودن مداخلات پرستاری،احتیاطات لازم را بکار بندد و در موارد لازم این موضوع را با سایر اعضای تیم سلامت به مشورت گذارد.
کلیه اطلاعاتی که در حین فرایند مراقبتی به دست آورده یا در اختیار او قرار می گیرد را سرّ حرفه ای تلقی کند و مگر در موارد مجاز،بدون رضایت مددجو/بیمار در اختیار دیگران قرار ندهد.
اطلاعات درمانی مددجو/بیمار را تنها برای اهداف مرتبط با سلامت(درمان،پژوهش)و در جهت منافع بیمار مورد استفاده قرار دهد.
در مواردی که از اطلاعات مددجو/بیمار در زمینه های تحقیقاتی و آموزشی استفاده می شود باید با کسب رضایت وی بوده و انتشار اطلاعات بدون درج نام یا هر نشانی منجر به شناسایی صورت گیرد.
هنگام انجام هر مداخله پرستاری،به حریم خصوصی مددجو/بیمار احترام بگذارد.
در موارد عدم امکان خدمت رسانی ایده آل تا زمان برقراری برنامه جدید درمانی، ارائه مراقبت را در بهترین سطح از توانایی ادامه دهد.
در شرایط اورژانس خارج از محیط کار نیز به ارائه مراقبت از بیمار یا مصدوم بپردازد.
در صورت نارضایتی مددجو/بیمار یا بروز مشکل، حق وی برای تغییر پرستار مسئول یا سایر مراقبان و درمانگران را محترم شمرده، در حد امکان در جلب رضایت مددجو/بیمار تلاش کند.
در صورت اطلاع از موارد عدم رعایت استانداردهای مراقبتی، به مقام مسئولی که اختیار کافی برای اصلاح شرایط داشته باشد اطلاع دهد.
هرگونه اعتراض و مشکل بیمار را به مسئول بخش گزارش دهد.
از انجام اقداماتی که مستلزم زیر پاگزاردن اصول اخلاقی،قانونی و شرعی باشد حتی در صورت درخواست بیمار پرهیز کند.
در بیمارانی که روزهای پایانی حیات را سپری می کنند، برای پذیرش واقعیت و برنامه ریزی مناسب برای برآوردن خواسته های بیمار، از جمله انجام اعمال مذهبی یا ثبت وصیت، کمک و همکاری کند.
۴- پرستار و همکاران تیم درمانی
پرستار باید:
با اعضای تیم سلامت، مددجو/بیمار و خانواده وی، در راستای ارائه موثرتر و بهتر مداخلات پرستاری، همکاری و مشارکت کند.
مددجو/بیمار یا تصمیم گیرنده جایگزین را در اتخاذ تصمیمات در مورد مداخلات پرستاری مشارکت دهد.
دانش و تجربه حرفه ای خود را با سایر همکاران درمیان بگذارد.
با تیم درمان ارتباط متقابل مبتنی بر اعتماد برقرار کند.
با سایر پرستاران، اساتید و دانشجویان برخورد و رفتاری توام با احترام داشته باشد.
در صورت بروز هرگونه تعارض منافع در هنگام مراقبت از مددجو/بیمار، با اولویت حفظ حقوق مددجو/بیمار، آن را با همکاران ارشد و مسئولین خود مطرح و چاره جویی کند.
با سطوح مختلف حرفه ای، از جمله سرپرستار،سرپرستار ناظر،مدیر پرستاری و روسای بخش،ارتباط حرفه ای توام با احترام متقابل برقرار کند.
در صورت مواجه با هر نوع چالش اخلاقی برای تصمیم گیری با کمیته اخلاق بیمارستان مشورت کند.
در تمامی ابعاد حرفه ای برای سایر پرستاران به عنوان الگو عمل کند.
حداکثر تلاش خود را در جهت کسب اطمینان از انتقال اطلاعات لازم قانونی و اخلاقی به همکاران پرستار انجام دهد.

*اهداف و مقاصد اصلی از پیاده سازی سیستم را مشخص کنید :
سیستم تنها در زمانی می تواند برای سازمان مفید واقع شود که در راستای توانمند سازی کسب و کار و تحقق اهداف سازمان به کار گرفته شود. اگر بهترین نرم افزار به لحاظ فنی و کارکردی استقرار یابد و نتواند اهداف سازمان را برآورده سازد ، آنگاه اثر بخشی سیستم پایین خواهد بود و ارزش آن ممکن است برای سازمان قابل توجه نباشد .

۲-۱۳ فاکتورهای موثر در موفقیت ERP از دیدگاه پاستور
یکی از چهارچوب های استخراج شده برای فاکتورهای بحرانی موفقیت ERP تحقیقات صورت گرفته توسط پاستور می باشد که در جدول ۲-۷خلاصه شده است.

جدول ۲-۷ فاکتورهای موفقیت از دیدگاه پاستور
تاکتیکی استراتژیکی
توانایی برگزاری برنامه آموزشی مناسب
توانایی پیش بینی و برنامه ریزی به منظور برطرف کردن خطاهای احتمالی
توانایی سازمان در استفاده مناسب از مشاورین
اعطای قدرت تصمیم گیری به نیروهای پیاده ساز ERP و پیشتازان پروژه
دانش صحیح و کافی درباره سیستم های فعلی سازمان
حمایت دائم مدیریت ارشد سازمان
مدیریت تغییر به صورت اثر بخشی
بازنگری و مهندسی مجدد فرآیندها
مشارکت پرسنل در پروژه ERP
خودداری از سفارشی نمودن ( بومی ساختن ، منطبق ساختن ) بیش از حد ERP
وجود زیر ساخت های سخت افزاری و ارتباطی مناسب در سازمان فنی
۲-۱۴ اثرات موفقیت پیاده سازی ERP
نتایج اصلی پیاده سازی سیستم های ERP در بهبود تراکنشهای انجام شده در سازمان ها از طریق استاندارد کردن فرآیندهای کسب و کار و انسجام اطلاعات داونپورت نیاز برای تصمیم گیری به موقع را مهمترین دلیل استفاده از ERP می داند. از نظر یوسف و دیگران پیاده سازی موفق ERP منجر به سه مزیت بزرگ می شود :
خودکار کردن فرایند کسب و کار
دسترسی به روز به اطلاعات مدیریت
بهبود مدیریت زنجیره تامین از طریق استفاده از تجارت الکترونیک
مارتین ، پلیسکین و زاروتسکی ERP را وسیله ای برای کاهش هزینه های عملیاتی ، افزایش بهره‌وری و بهبود خدمات رسانی به مشتری می دانند . هنگ و دیگران با بهره گرفتن از روش دلفی در ۲۳ مدیر اجرایی زنجیره تامین ، مزایای ERP را در مدیریت زنجیره تامین تایید کردند و اثر ERP در SCM را در انسجام بیشتر فعالیت ها بین عرضه کنندگان و مشتریان در کل زنجیره تامین و سفارشی سازی بیشتر داشته اند.
شرکت ها دلایل مختلفی برای تصمیم به استفاده از ERP بسته به صنعت و اندازه شان دارند . بر طبق تحقیق المشری بیشترین دلایل برای به کارگیری ERP علاوه بر مزایای مورد انتظار دریافتی‌اش ، استاندارد کردن فرایندها و سیستم هاست . دلیل دیگر ، مزایای منسجم شده اش است .
دلیل دیگری که اولیری بیان می کند این است که دلیل تغییر به سمت ERP در اختیار داشتن آن توسط رقباست ، بنابراین یک ضرورت رقابتی است.
اسکیکسون و دیگران با جمع آوری نظرات داونپورت ، اولیری ، المشری ، گرانلوند و مابقی اثرات ERP را در شش طبقه حسابداری ، هزینه ، تولید و تدارکات ، روابط با مشتری و عرضه کننده ، مدیریت اطلاعات و سازمان و فرهنگ دسته بندی می شود .